Βλάχικα χειμαδιά στα χωριά στις αρχές του 20ου αιώνα
Σύμφωνα με εκθέσεις που περιέχουν στοιχεία για τη βλάχικη δημογραφική παρουσία στην Ανατολική Μακεδονία, οι οποίες εντοπίστηκαν στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, πληροφορούμαστε πως, στα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, ο βλάχικος πληθυσμός της περιοχής του Σιδηροκάστρου και της Ηράκλειας παρουσίαζε διακυμάνσεις ανάμεσα στη θερινή και τη χειμερινή περίοδο.
Οι περισσότερες από αυτές τις οικογένειες, αν όχι όλες, προέρχονταν από την Μπόζντονα, τη Λόποβα(οικ, των κεχαγιάδων Κώστα και Μήτσου Ιντζέ κτλπ) και τη Σιάτροβα, τρεις θερινές νομαδοκτηνοτροφικές εγκαταστάσεις Γραμμουστιάνων στα ορεινά πάνω από το Μελένικο, στο γειτονικό έδαφος της σημερινής Βουλγαρίας.
Στον καζά του Σιδηροκάστρου (Ντεμίρ Χισάρ) συναντούμε ένα σημαντικό αριθμό εδραίων βλάχικων εγκαταστάσεων με μικτή οικονομία εμποροβιοτεχνικού και αγροτοκτηνοτροφικού προσανατολισμού, οι οποίες εδραιώθηκαν ανάμεσα στους κατοίκους προϋπαρχόντων οικισμών, όπως στα Άνω Πορόια. Η δε γειτονική Ράμνα ήταν το μόνο χωριό όλης της περιοχής με αποκλειστικά εδραίους Βλάχους κατοίκους. Ανάλογες αλλά μικρότερες βλάχικες ομάδες υπήρχαν και στο Σιδηρόκαστρο και στα χωριά Κάτω Πορόια, Φιλύρα (Λιπόσι), Άγγιστρο (Τσεγκέλι), Καπνόφυτο (Τσέρβιστα) και Αχλαδοχώρι (Κρούσοβο). Στην περίπτωση, μάλιστα, της Φιλύρας και του Καπνόφυτου, οι Βλάχοι κάτοικοι παρουσιάζονται ως φτωχοί νομαδοκτηνοτρόφοι της περιοχής που αναζητούσαν ευκαιρίες για μονιμότερη εγκατάσταση.
Στην Ηράκλεια, από την Μπόζντοβα κατέβαιναν οι οικογένειες των τσελιγκάδων Νίτσιου Στεργιούτσα και Νικόλαου και από τη Σιάτροβα οι οικογένειες των κεχαγιάδων Δημήτριου Μπαλιγκάρη και Μήτρου Καραμάνη.
Στην Ηράκλεια, από την Μπόζντοβα κατέβαιναν οι οικογένειες των τσελιγκάδων Νίτσιου Στεργιούτσα και Νικόλαου και από τη Σιάτροβα οι οικογένειες των κεχαγιάδων Δημήτριου Μπαλιγκάρη και Μήτρου Καραμάνη.
Στο Ποντισμένο έστηνε χειμαδιό ο αρχιτσέλιγκας Νικόλαος Στεργίου Παφλιάνος από τη Λόποβα με 10 οικογένειες και 600 με 700 πρόβατα.
Στο Μεγαλοχώρι, κτήμα του Ακήλ Βέη, είχε χειμαδιό ο τσέλιγκας Αλέξης με 10 οικογένειες, 700 πρόβατα και 60 άλογα.
Στο Νεοχώρι, κτήμα του Αντωνάκη Παρίση, είχε χειμαδιό ο τσέλιγκας Γιώργης με 4 οικογένειες, 600 πρόβατα και 30 άλογα.
Στο Λιμνοχώρι, κτήμα του Χατζηαβδούλ Εφέντη, είχε χειμαδιό ο τσέλιγκας Μίχος Οικονόμου από τη Λόποβα με 13 οικογένειες, 800 πρόβατα και 60 άλογα.
Στο Δενδροχώρι, κτήμα της πρόκριτης οικογένειας Χατζηλαζάρου από τις Σέρρες, που όμως κατοικούσε στη Θεσσαλονίκη, είχε χειμαδιό ο τσέλιγκας Χρήστος με 5 βλάχικες οικογένειες, 400 πρόβατα και 30 άλογα.
Στο Χορτερό έστηνε χειμαδιό ο κεχαγιάς Βασίλειος Παφλιάνος από τη Λόποβα με 10 οικογένειες, 1.100 πρόβατα και 60 άλογα.
Στο Καμαρωτό έστηνε χειμαδιό ο κεχαγιάς Αδάμος με 5 οικογένειες, 600 πρόβατα και 10 άλογα.
Στη Θερμοπηγή έστηνε χειμαδιό ο κεχαγιάς Παρίσης με 20 οικογένειες, 1.000 πρόβατα και 30 άλογα.
Στο Μελενικίτσι έστηναν χειμαδιά οι κεχαγιάδες Αναγνώστης, Χρήστος και Σιαμάτας από την Μπόζντοβα.
Οι κεχαγιάδες Αναγνώστης, Χρήστος και Σιαμάτα είχαν χειμαδιά και στο Χριστός.
Βλάχικα χειμαδιά αναφέρεται πως υπήρχαν κατά διαστήματα και στα χωριά Κοίμηση, Σχιστόλιθο, Στρυμονοχώρι, Γεφυρούδι, Αμμουδιά και Σαρακατσαναίικα.
