Σημείωμα περί του ονόματος της Βυζαντινής πόλεως Μελενίκου Κυριακίδης Στίλπων, 1956

Copyright © 1956 Στίλπων Π. Κυριακίδης 

434 Σύμμεικτα, Στ. Π. Κυριακίδου, Ή Λίρα την Γαλάτισταν μονή *Αγ. Νικολάου 

καί τής Γαλατίστης. » Ή ονομασία αΰτη χ ε ι μ α δ ί ο ν ύποδηλοΐ δτι τό μονυδριον δεν ύφίστατο πλέον ως ενδιαίτημα μοναχών, διότι είχεν έρειπωθή. Έν τούτοις εξακολουθεί να αναφέρεται ακόμη και είς μεταγενέστερα πατριαρχικά έγγραφα ώς €°Αγιος Νικόλαος της IT α ν ί κ ο β η ς, ό εγγύς της χώρας Γαλατίστης* μέχρι και των χρόνων τοΰ πατριάρχου Γρηγορίου του Ε' (1797).* Ή Π α ν ί κ ο β α φαίνεται δτι ήτο τό τοπωνυμιον της περιοχής, δπου εκείτο το μονυδριον. Είς τήν ύπ' άρ. 52 τέλος ίεροδικαστικήν πραγματογνωμοσύνην καί άπόφασιν ' τοΰ 1839 δέν αναφέρεται πλέον όνομαστί, άλλ' ώς χειμερινή απλώς βοσκή, της οποίας τήν Ιδιοκτησίαν διεκδικεί ή ουχί μακράν δυτικώτερον κειμένη μονή της Αγίας 'Αναστασίας. Σήμερον κατά τάς πληροφορίας, τάς οποίας μοΰ εδωσεν ó έν Γαλατίστη υπηρετών ένωμοτάρχης Κοντορϊκος Στέργιος του Γεωργίου, φοιτητής της •θεολογίας, ελάχιστα ερείπια τοΰ μονυδρίου σφζονται, εξακολουθεί δμως ή τοποθεσία να φέρη τό δνομα τοΰ 'Αγίου Νικολάου. Τό έξωκκλήσιον ευρίσκεται ΒΔ της Γαλατίστης είς άπόστασιν τεσσάρων χιλιομέτρων, μεταξύ αυτής καί τοΰ χωρίου Λειβαδίου. Σήμερον κείται είς σωρόν λίθων διάτρητων έν πολλοίς υπό σφαιρών. Είς άπόστασιν δέκα περίπου μέτρων υπάρχει πηγή. 'Υπάρχει καί λευκή τις πλάξ φέρουσα τό χάραγμα XII Γ, είς δε τό δεξιόν μέρος τα γράμματα ΕΑΝ. Ή πλάξ είναι διάτρητος καί αυτή εκ σφαιρών. Κατά τους χωρικούς τό έξωκκλήσιον έκτίσθη πιθανώς τό 1850 καί κατέπεσε τό 1907. Προ έξηκονταετίας τό έξωκκλήσιον άπετέλει μονήν, εις τήν οποίαν διέμενον τεσσαράκοντα μοναχοί ύπό ήγούμενόν τίνα Γερμανόν, καταγόμενον έκ Ζαγκλιβερίου. Ή μονή είχε περί τα πεντακόσια στρέμματα αγρών, τετρακοσίας αγελάδας καί τρεις χιλιάδας αιγοπροβάτων. Κατά τον Μακεδονικόν αγώνα έχρησίμευσεν ώς καταφύγιον καί κέντρον τροφοδοσίας τών ελληνικών σωμάτων. Έξωθι τοΰ Μοναστηρίου συνήφθησαν .σφοδραί μάχαι μεταξύ τοΰ σώματος τοΰ καπετάν Νταφώτη καί τούρκικου αποσπάσματος ύπό τίνα Μπαϊράμ. Ή σπουδαιότερα τών μαχών υπήρξε ν ή συναφθείσα τήν 2αν Μαΐου 1904, οπότε πιθανώς κατέπεσε καί τό μοναστήριον. Μετά τήν διάλυσιν τής μονής ή ακίνητος περιουσία αυτής έξεποιήθη καί καλλιεργείται σήμερον ύπό τών κατοίκων Γαλατίστης καί Λειβαδίου. Αί παραδόσεις τών χωρικών περί τής κτίσεως τής μονής δέν φαίνονται πολύ ακριβείς. Πρόκειται περί ύστερογενών μυθευμάτων. 'Επίσης ολίγον πιθανόν φαίνεται δτι πρό έξηκονταετίας 'ίστατο ετι ορθή καί διέμενον έν αυτή τεσσαράκοντα μοναχοί. Τό μόνον βέβαιον εξ δλων αυτών είναι αί μάχαι τών 'Ελλήνων αγωνιστών προς τους Τούρκους, μαρτύριον τών οποίων άποτελοΰσιν αί όπαί τών σφαιρών. 

- ΣΤΙΛΠΏΝ Π. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ 

ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΜΕΛΕΝΙΚΟΥ

Πρό τεσσάρων ετών ó επιφανής βυζαντινολόγος Η. Grégoire ασχολούμενος περί τό δνομα τών Μελιγκών τοΰ Ταϋγέτου καί δεχόμενος δτι τοΰτο προήλθεν έκ τοΰ σλαβικοΰ Melîniki δια μεταθέσεως, καταληξάσης είς τήν μορφήν Melinki (Μελιγκοί), διότι εις τήν έλληνικήν γλώσσαν δέν άπαντφ τό σύμπλεγμα λν, ύπενθύμισεν δτι τό αυτό συνέβη καί μέ τό δνομα τής πόλεως Melnik, ή οποία μετεγράφη 

' Βλ. Παπαγεωρν''°υ, êvG* άν. σ. 4ltì κέ. 

3 Βλ. Β α σ Ò ρ α fi s λ λ η, ëvu' άν. 9. 55. 

ελληνιστί είς Μελένικον ή Μελένοικος.χ Έκ της παρατηρήσεως ταύτης ορμώμενος ó P. Skok εξέφρασε τήν γνώμην, ότι το τοπωνύμιον Melnik προέρχεται έκ τσο σλαβικού melû, δ έστι άμμος, ασβεστόλιθος, δπως συμβαίνει και μέ το τσεχικόν Melnik.* Κατά ταΰτα melnik Φα έσήμαινεν αρχικώς τόπον αμμώδη ή τιτανώδη. Αί παρατηρήσεις αύται επαναφέρουν είς το μέσον τήν συζήτησιν περί του ετΰμου του ονόματος της οχυρός μεσαιωνικής πόλεως του Μελενίκου, της οποίας οί κάτοικοι έκαυχώντο δτι προήρχοντο εκ Φιλιππουπόλεως κα&αροι το γένος 'Ρωμαίοι. "Ηδη ó Tafel τό 1839 έσχέτισε το όνομα της πόλεως προς το σλαβικόν Melnek.» "Εκτοτε πιστεύεται δτι τοΰτο είναι σλαβικόν. Ό είδικώτερον περί αύτοΰ πραγματευτείς Π. Σ. Σπανδωνίδης4 αποκρούων ορθώς τους φερομένους παρά τοις νεωτέροις τύπους Μελάνοιχος, Μελάνικος, Μελένοιχος, Μελλένικος, ώς πλασθέντας υπό λογίων, προσπαθούντων να έτυμολογήσωσι τό δνομα έκ της ελληνικής, και περιοριζόμενος είς τους παρά τοις Βυζαντινοΐς απαντώντας Μελένικος καί Μελενίκος0 καί τον παρά τφ σημερινφ λαφ ον Μιλνίκονς, σχετίζει καί ούτος τό δνομα προς τό σλαβικόν τοπωνύμιον Melnik, διότι καί δ τονισμός είς τήν παραλήγουσαν συμφωνεί προς τό σλαβικόν. Δια του λαϊκωτέρου δε τύπου ου Μιλνίκονς φρονεί δτι πλησιάζομεν απολύτως προς τό σλαβικόν. Κατά ταΰτα έκ τοΰ τύπου Melnik «προήλθεν ó τύπος Μελνίκος (Μιλνίκους) καί κατ' άνάπτυξιν έπικρατήσασαν έν τη λογία γλώσση Μελενίκος. Τέλος κατά παρετυμολογίαν τινά άγνωστου βάσεως ελέχθη δ Μελένικος». Τον νεώτερον τύπον το Μελένικον εξηγεί «δια τοΰ γλωσσικού φαινομένου της αλλαγής τοΰ γένους.> Δια τόν παρά Χατζιδάκι τύπον6 Μελλένικος, παρατηρεί δτι «χωρίς να άντιβαίνη είς τήν ίστορικήν έκφοράν της λέξεως επιζητεί να έρμηνεύση μάλιστα ταύτην' fra ήτο δε καί προτιμητέος, άν θα ήδύνατο να υποστηριχτή, δτι δ Μελένικος... υπήρξε πόλις έν Έλληνοφώνω περιφέρεια αναπτυχθείσα βαθμηδόν καί ίσως έν τη γαιοκτησία Μελλενίκου τινός (ώς από τοΰ Μυζήθρα: δ Μυζήθρας, Μυστράς).> Κατά ταΰτα δ Σπανδωνίδης αποκρούει τήν έκ τοΰ ονόματος ιδιοκτήτου τινός Μελένικον ή Μελλενίκον καταγωγήν τοΰ τοπωνυμίου. Ταΰτα πάντα εχουσιν έν τφ συνόλω καλώς. Ύπάρχουσιν δμως καί μερικαί δυσκολίαι, τάς οποίας δέν έπρόσεξαν ούτε δ Σπανδωνίδης ούτε ó Grégoire. Έαν δεχθώμεν ώς άρχικήν μορφήν της λέξεως τόν τύπον δ Μελνίκος κατά τό σημερινόν σλαβικόν Melnik, δέν δικαιολογείται ούτε ή άνάπτυξις τοΰ ε είς τόν τύπον Μελενίκος ούτε τό άρσενικόν τοΰ γένους τοΰ ονόματος. Ή προϋπόθεσις τοΰ Grégoire, δτι τό σύμπλεγμα λν δέν άπαντα εις τήν έλληνικήν, δέν είναι ακριβής. Τοΰτο δχι 

ι Byzantion, τόμ. 21 (1951) σ. 249. «Comme en grec on ne trouve pas la séquence λν, il est normal qu' un Me 1 tniki slave aît subi une métathèse, aboutissant à M e 1 i n k 1, grec Μελιγκοΐ. Faut-il rappeler le nom de la ville Mein i k qu' on a transcrit en grec Μελένικον ou Μελένοικος?» 2 "Evd' άν. σ. 280. 3 Τ h. Τ a f e 1, De Thessalonica ejusque agro. Berolini 1839, σ. 97. *ΠέτρουΣ. Σπανδωνίδου, Μελένικος, 6 νεκρός μακεδόνικος άκριτης. Θεσσαλονίκη 1930, σ. 155. 6 Πλην των ύπο του Σπανδωνίδον σημειουμένων πηγών το ονομα άπαντα" καί παρά Γρήγορα" (Βόνν. 413,23. 1)33,2), καύώς καί είς αρκετά ί·γγραφα τών μονών τοΰ 'Αγίου "Ορους, οίον Actes Zographou αρ. 2ι> (1328) 77, άρ. 27 (1328) 32,34, άρ. 33 (1342) 4fi, άρ. 34 (1342) 51,53,(!7. Actes de Chilandar άρ. 41 (1319), 99, άρ. 42 (1319) 41, άρ. 43 (1819) 42, άρ. 5<> (1321) Γ., άρ. 144, (1355) 45. Παρά D ö 1 g e r, Aus den Schatzkammern des heiligen Berges, άρ. 9,2<>, άρ. 37, 95, άρ. 43/4, 27, άρ. 53,5l», άρ. 91,7. Είναι άξιον σημειώσεως δτι είς το ύπ' άρ. 34 ίγγραφον της μονής Ζωγράφου τό δνομα γράφεται Μεληνϊχος (=Μελινίκος). Προφανώς πρόκειται περί επιδράσεως τοΰ βορείου φωνηεντισμοΰ αντί Μελενίκος. cO τύπος αποτελεί τήν προβα&μίδα τοΰ δημώδους MiXrtxov.-, 8 Γ. Χαχζηδάκι, Άκαδημεικά αναγνώσματα, τόμ. Γ', σ. 53. 

μόνον είναι σύνηθες, πρβλ. τα στέλνω, σφαλνώ καί τα παρόμοια, άλλα και ύστερογενώς άνεπτύχθη μέ τήν άποβολήν του ενδιαμέσου ι etc τα βόρεια Ιδιώματα, οίον αέλνον (=σέλινον). Τό δε του Σπανδωνίδου, ότι ή παρουσία του ε οφείλεται εις «άνάπτυξιν έπικρατήσασαν εν τη λογίςι γλώσση>, ουδέν λέγει. "Ωστε άλλαχοΰ πρέπει να άναζητηθή ή παρουσία του ε είς τους τύπους Μελένικος ή Μελενίχος. Έάν άνατρέξωμεν είς τά είς - νιχος ή - νιχον σλαβικής πιθανώς προελεύσεως τοπωνύμια, οίον Δρεστενίχον, Μπεζενίχος κττ.1, θά ϊδωμεν ότι ταΰτα κατά τον Vasmer προήλθον εκ σλαβικών, ληγόντων είς - înikû ή - ênikû. Κατά ταΰτα και τό Μελενίχος πιθανώς προήλθεν ουχί εκ του Melnik, άλλα εκ παλαιοσλαβικοϋ τίνος Melînikû ή Melênikû, εξ οΰ ó τύπος Μελενίκον ή Μελινίκον, εξ ού, θεωρηθέντος ώς γενικής, ή ονομαστική Μελενίχος (ό) ή Μελένικος (ό). Ό δημώδης τύπος Μιλνίχονς (ου) οφείλεται είς τον βόρειον φωνηεντισμόν. Κατά ταΰτα ή εκ τής σλαβικής ετυμολογία του ονόματος συμφώνως προς τά διδάγματα του Vasmer ούδαμοΰ προσκρούει. 'Επειδή όμως τά κατά γενικήν και κατόπιν κατ1 όνομαστικήν αρσενικού γένους πολυάριθμα ελληνικά τοπωνύμια προέρχονται κατά κανόνα εξ ονομάτων Ιδιοκτητών, νομίζω ότι είναι εξ ίσου δυνατή και ή εκ τοιούτου τινός ονόματος καταγωγή του τοπωνυμίου. Τό γεγονός, ότι ή ορεινή χώρα (τά Ζαγόρια) κατωκεΐτο ύπό Σλάβων κατά τον Ζ' ή και Η' και Θ' αιώνα, ουδόλως εμποδίζει τό κτισθέν κάστρον να έλαβε τό όνομα του Βυζαντινού κτίστου ή και του ιδιοκτήτου τής περιοχής" διότι οί κτίσαντες τό φρούριον ασφαλώς δεν ήσαν Σλάβοι. Ούτοι καί είς τους χρόνους ακόμη του Καντακουζηνού (ΙΔ' αιών) ήσαν νομάδες οίχονντες εν κώμαις άτειχίστοις* Παράδειγμα πολιχνίον, ώχυρωμένου δηλ. πολίσματος, οίον ήτο και τό Μελένικον, φέροντος όνομα προσώπου, εχομεν καί εν τη εν θρ<?κη κειμένη όρεινη περιοχή τής Μόρας τό πολίχνιον Έφραίμ* Καθώς δέ εδειξεν ό Κ. "Αμαντος καί τό τοπωνύμιον Στενήμαχος προέρχεται εκ παραδοθέντος επωνύμου.* Τήν ύπαρξιν του επωνύμου Μελένικος ή Μελενίκος καθιστά πιθανωτάτην τό όνομα του παρά τάς Σέρρας πεδινού χωρίου Μελνικίτσ' (Melnikic') 6 ή καλύτερον Μιλνιχίτο'.β Τό τοπωνύμιον ανήκει είς τήν μεγάλην κατηγορίαν τών είς - ιτση ληγόντων τοπωνυμίων, τών προερχομένων εκ τής γενικής του ονόματος του ιδιοκτήτου, λήγοντος είς - ιτσης, οίον Μιχαλίτση, Διαβολίτση, ΠετρΙτοη, Μεταγγίτση κτλ. Ό αρχικώς τύπος αύτοΰ είναι του Μελενικίτοη (Μελινικίτση), εξ ού κατά τον βόρειον φωνηεντισμόν προήλθε κανονικώτατα τό σημερινόν δημώδες όνομα Μιλνικίτσ'. Άλλα τό Μελενικίτσης τούτο προϋποθέτει ασφαλώς τό όνομα Μελένικος, ώς ύποκοριστικόν αύτοΰ. Γεννάται τώρα τό ζήτημα τής ετυμολογίας του ονόματος τούτου, Μελένικος. 'Εάν επρόκειτο περί αρχαίου ονόματος, ή έτυμολόγησις δεν θα ήτο δύσκολος. Κατά τά Μελέαγρος, Μελέϊππος, ήδύναιο πολύ καλά να λεχθή καί Μελένικος (=ω τινι μέλει ή νίκη). Δυστυχώς τοιούτον όνομα δεν παραδίδεται. Δεδομένου όμως ότι ούτε ή λέξις μέλει ούτε ή λέξις νίκη άπώλοντο, τά δ' εκ τοΰ νίκη σύνθετα δέν είναι άγνωστα ούτε είς τήν βυζαντινήν ίστορίαν ούτε εις τό βυζαντινόν έορτολόγιον, οίον Άγαθόνικος, 'Ανδρόνικος, Εύνικος, Καλλίνικος, Κλεόνικος, 

1 Βλ. Μ. V a s mer, nie Slaven in Griechenland. Berlin 1941, σ. 306 κέ. 8 Καντακουζηνός, Βόνν. II a. 402. * Καντακουζηνός, Βόνν. II σ. 404 κ ά. * Κ Ι. 'Λ μ ά. ν τ ο υ, Τοπωνιμικά, έν Λεξικογραφικά) Άρχείω τόμ. Ε' (198) σ. 61 κέ. 8 Πρβλ. Σπανδωνίδου, ένθ' άν. σ. 169. 8 ΟΙ παρά Vasmer (σ. 219) τύποι Meltynixat ή Melinkic' είναι εσφαλμένοι. 

Λαόνικος, Στρατόνικος κτλ.,1 και αν δεν έσώθη εκ της αρχαιότητος, ήδύνατο πολύ καλά να πλασθη το δνομα Μελένικος, εφ' δσον μάλιστα άπό τοΰ Ι' αίώνος εμφανίζεται αξιοσημείωτος τάσις προς τα αρχαιοπρεπή ονόματα. 

- ΣΤΙΛΠΩΝ Π. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ

ΕΟΡΤΑΣΤΙΚΑΙ ΠΥΡ ΑΙ ΕΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 

Κατωτέρω δημοσιεύομεν τρεις νέας πληροφορίας περί τοΰ εθίμου των πυρών εν Μακεδονία, προερχομένας εκ μαθητών μου. 

1 ΠνραΙ εις το "Αργός Όρεστικόν. Κατά την 'Απόκρεω εις κάθε συνοικίαν τοΰ "Αργούς Όρεστικοΰ γίνεται πανηγυρικόν το άναμμα της πυράς, ονομαζόμενης μπουμπούνας ή παλιαπούλιας. Την παλιαποΰλια κάμνουν κυρίως τα παιδιά μεταφέροντα εκ τών αγρών άκανθας επί ενα συνεχώς μήνα προ της ημέρας τοΰ εορτασμού. Τάς συναθροιζομένας άκανθας φυλάττουν «έπιμελώς>, δια να μη τάς κλέψουν τα παιδιά άλλης συνοικίας. Τήν ήμέραν της 'Απόκρεω τα παιδιά άνάπτουν τάς συσσωρευθείσας άκανθας, πέριξ δε της πυράς χορεύουν με τό τραγούδι 

Πώς στουμπίζουν το πιπέρι ; 

"Ετσι, έτσι με το χέρι. 

Σηκωυήτε, παλληκάρια, 

με σπαθιά και με χαντζάρια. 

ΕΙς τον στίχον 'Έτσι, έτσι, με το χέρι οι χορεύοντες κάθηνται και μιμούνται τό στούμπισμα τοΰ πιπεριοΰ. Με τό Σηκω&ητε, παλληκάρια εγείρονται καΐ συνεχίζουν τον χορόν. "Οταν ή φλοξ καταπέση τόσον, ώστε να δύναται τις να πηδήση υπεράνω της πυράς, υπερπηδούν μικροί και μεγάλοι. Άπό τήν σχηματιζομένην άνθρακιάν (ζιάρην) δεν επιτρέπεται να πάρη κανείς είς τήν οΐκίαν του, διότι «δεν κάνει» ούτε δ' επιτρέπεται να κατασβεσθη αύτη δι' ύδατος. 

- Δημοσθένης Κεπαπταόγλον 

2 Χριστουγεννιάτικες φωτιές στο Λέχοβο. 

Τό μήνυμα τοΰ έρχομοΰ τών Χριστουγέννων γίνεται με τις φωτιές, πού ανάβουν τα παιδιά και πού συμβολίζουν τις φωτιές τών βοσκών της Βηθλεέμ κατά τήν νύχτα της γεννήσεως τοΰ Χριστού. Γενικά στο νομό Φλωρίνης τό άναμμα της φωτιάς, πού λέγεται μπουμπούνα, δέν γίνεται παντοΰ τήν ίδια μέρα. "Ετσι λ.χ. στο 'Αμύνταιο γίνεται τή γιορτή της 'Αγίας Βαρβάρας (4η Δεκεμβρίου), στή Φλώρινα τήν παραμονή τών Χριστουγέννων και στο Λέχοβο λίγες μέρες προτοΰ έρθουν τα Χριστούγεννα. Πρώτα πρώτα τά παιδιά, για να κάμουν τις φο)τιές, τριγυρίζουν τις γειτονιές τοΰ χωριοΰ και μαζεύουν τά ξύλα. "Οταν ερθη ή ημέρα για τό άναμμα, μαζεύονται παρέες παρέες και δταν νυχτώση βάζουν φωτιά στους σωρούς τών ξύλων, 

1 'Εν Κύπρω υπάρχει χωρίον, ονομαζόμενον Λενχόνοιχον, το όποιον ó Σ. Μενάρδος (Άφηνα, τόμ. 18 (1907) σ. 348) ήτυμολόγησεν έκ τοΰ «είς τον λευκον οίκον». 'Απλουστέρα νομίζω είναι ή έκ τοϋ ονόματος κτήτορός τίνος ονόματι Λενχοιίχον ετυμολογία.