Τα Εθνικά - Στέφανος ο Βυζάντιος 6ος αιώνας
Ο Στέφανος ο Βυζάντιος (επίσης γνωστός και ως Στέφανος Βυζάντιος) ήταν Έλληνας συγγραφέας που έζησε στα τέλη του 5ου αιώνα και συνέγραψε το σημαντικό γεωγραφικό λεξικό με τον τίτλο Εθνικά. Από αυτό το συγγραφικό έργο σώζονται μόνο πενιχρά αποσπάσματα, αλλά διαθέτουμε μια επιτομή του έργου συνταχθείσα από κάποιον Ερμόλαο. Το γεωγραφικό λεξικό που συνέταξε ο Στέφανος ο Βυζάντιος θεωρείται ότι είναι πιθανώς το πρώτο που γράφτηκε.
Βιογραφία
Τίποτα δεν είναι γνωστό για τη ζωή του, εκτός από του ότι ήταν γραμματικός από την Κωνσταντινούπολη και έζησε μετά τη διοικητική διαίρεση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε Δυτική και Ανατολική και πριν την εποχή του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού του Α´. Νεώτεροι συγγραφείς δεν παρέχουν καμία πληροφορία για τον ίδιο, αλλά παραθέτουν ότι το μοναδικό διασωθέν έργο του Εθνικά συρρικνώθηκε από κάποιον Ερμόλαο που βασιζόμενος στο έργο του Βυζάντιου, έγραψε το Εκ των Εθνικών Στεφάνου κατ΄ επιτομήν και ότι έζησε «στα χρόνια του Ιουστινιανού».
Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή, ο Στέφανος ο Βυζάντιος ήταν καθηγητής της αυτοκρατορικής σχολής της πόλης κατά την εποχή του Αυτοκράτορα Αναστασίου. Πιθανώς να είχε μαθητεύσει και είχε διδάξει και στην Αλεξάνδρεια. Η Επιτομή του Ερμόλαου επικαιροποιείται από τη χορηγία του Ιουστινιανού, αλλά παραμένει αμφισβητήσιμο αν αναφέρεται στον πρώτο ή στον δεύτερο αυτοκράτορα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με το ίδιο όνομα.
Μια εκδοχή της βιογραφίας παρουσιάζεται μεταγενέστερα και μένει να επιβεβαιωθεί μελλοντικά από τους ιστορικούς. Σύμφωνα με χειρόγραφο που υπάρχει σε τόμο της συλλογής του διδάκτορα Τσαρλς Μπέρνεϊ, που αποκτήθηκε αρχικά από το Βρετανικό Μουσείο και που ανήκει σήμερα στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, ο Στέφανος ο Βυζάντιος ήταν συγγραφέας ή αρχειοφύλακας του Μαυριανού του Στρατηγού. Η φήμη του ήταν διαδεδομένη λόγω του θαυμαστού θανάτου του, στον οποίο ήταν παρών ο μελετητής του βίου του και επίσκοπος Θεοδόσιος της Βαβυλώνας. Αν η βιογραφία αποδειχθεί και συνδυαστεί με την παρουσία ενός ευγενούς, του Μαυριανού, τότε ο Στέφανος έζησε την εποχή του Αυτοκράτορα Ζήνωνα, ενώ αν συνδυαστεί το όνομα του Μαυριανού που περιγράφεται ως ένας επίδοξος διεκδικητής του αυτοκρατορικού θρόνου (comes domesticorum), γόνου της βυζαντινής αριστοκρατίας, τότε έζησε την εποχή του Αυτοκράτορα της Δυτικής Αυτοκρατορίας Ονωρίου. Σύμφωνα με τον θάνατό του, καταγράφεται ως Αββάς μεταξύ των Αγίων της Ιεράς Μονής του Σινά, μοναστήρι στο οποίο διαβίωνε πριν θανατωθεί.
Τα Εθνικά είναι το σημαντικότερο έργο του Στέφανου του Βυζάντιου που αναφέρεται από μεταγενέστερους μελετητές, ενώ άλλα έργα του Στέφανου του Βυζάντιου που του αποδίδονται, δεν διασώζονται. Και πάλι οι πληροφορίες για άλλα έργα του είναι πενιχρές. Έργα του αναφέρονται τα "Βυζαντιακά" και το "Περί Κύπρου". Υπάρχει αναφορά του ιδίου στο πρόσωπό του στο λήμμα Γότθοι. Στον ίδιο συγγραφέα, αποδίδεται και αστρονομικό σύγγραμμα που δεν διασώθηκε.
Τα Εθνικά
Πρόκειται για το σημαντικότερο διασωθέν έργο του Στέφανου του Βυζάντιου γραμμένο στα ελληνικά. Η επιτομή που συνέγραψε ο Ερμόλαος, δηλαδή σύνοψη των Εθνικών, παραλείπει μεγάλο όγκο πληροφοριών από το αρχικό έργο του Στέφανου του Βυζάντιου. Από τα σωζόμενα αποσπάσματα, διαπιστώνουμε ότι κάθε λήμμα περιελάμβανε τουλάχιστον μια αυθεντική αναφορά από κάποιον αρχαίο συγγραφέα. Για κάθε λήμμα του λεξικού υπήρχε αναλυτική περιγραφή του τόπου με τα τοπογραφικά, γλωσσολογικά, ιστορικά, μυθολογικά και άλλα χαρακτηριστικά που μεταφέρθηκαν στον Στέφανο τον Βυζάντιο από έργα αρχαίων συγγραφέων, όπως του Αρτεμίδωρου Δαλδιανού, του Πολύβιου, του Αίλιου Ηρωδιανού, του Ηρόδοτου, του Θουκυδίδη, του Ξενοφώντα, του Στράβωνα και άλλων.
Ο Στέφανος ο Βυζάντιος θεωρείται πως είχε συμβουλευτεί το έργο του γραμματικού Απολλώνιου για την ορθή απόδοση των ονομάτων και των παραγώγων τους. Το μοναδικό, πιθανώς αυθεντικό, διασωθέν απόσπασμα του Στέφανου του Βυζάντιου, βρίσκεται σε χειρόγραφο της Συλλογής Coislin (γαλλικά: Les Fonds Coislin) που φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του καγκελάριου Πιέρ Σεγκιέ (Pierre Séguier) και συγκεκριμένα από το λήμμα Δύμη μέχρι το τελευταίο γράμμα του ονομαστικού καταλόγου με το γράμμα Δέλτα, το λήμμα Δωδώνα.
Τα κυριότερα διασωθέντα αποσπάσματα της Επιτομής του Ερμόλαου επανεκδόθηκαν και διατηρήθηκαν σε σημαντικό βαθμό στις μέρες μας από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ τον Πορφυρογέννητο. Στα έργα του Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ρωμανόν και Περί των θεμάτων ανηκόντων τη βασιλεία των Ρωμαίων, ο Πορφυρογέννητος αναφέρει το όνομα του Στέφανου και δίνει πληροφορίες για τη δομή και τις βασικές πληροφορίες που περιέχονται σε αυτό, καθώς και αποσπάσματα από την επιτομή του Ερμόλαου. Ο Ερμόλαος πρέπει να ήταν το τελευταίο πρόσωπο που είχε πρόσβαση στο σύνολο των 60 τόμων του έργου. Άλλα αποσπάσματα εντοπίζουμε σε έργα του κωμικού ποιητή Άλεξις στο έργο του Επτά Μεγάλοι Νήσοι.
Σκοπός και σημαντικότητα του έργου
Σύμφωνα με τις εισαγωγικές του πληροφορίες, σκοπός του έργου δεν ήταν η θεωρούμενη ως προφανής, ίσως σήμερα, εκδοχή δημιουργίας ενός γεωγραφικού λεξικού, αλλά ενός οδηγού γραμματικής, με απόδοση των γεωγραφικών και εθνικών όρων. Η χρήση του τίτλου «Εθνικά» για το έργο του, αποτελεί ένδειξη της επιδίωξής του για την απόδοση των εθνικών προσδιορισμών που ήθελε να δώσει. Η δημιουργία ενός συντετμημένου έργου από τον Ερμόλαο, με σκοπό τη συρρίκνωση του μεγάλου όγκου των 60 τόμων, με την παράλειψη αναφορά πολλών σημαντικών πληροφοριών, δείχνει τον βαθμό της απώλειας των πληροφοριών που δεν διασώθηκαν. Δεν παύει όμως να αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για τον γνωστό αρχαίο κόσμο, με αναφορές σε μεγάλο αριθμό αρχαίων συγγραφέων, ιστορικών και γεωγράφων, τη στιγμή που σήμερα οι όποιες άλλες πληροφορίες προέρχονται αποκλειστικά από νομίσματα και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα. Πράγματι, τα Εθνικά αποτελούν σημαντική πηγή για τον σύγχρονο φιλόλογο, καθώς παραθέτουν πολλά αποσπάσματα από συγγραφείς των οποίων το έργο δεν διασώθηκε και παρέχουν σημαντική βοήθεια στην ανασύνθεση αυτών.
Η ακρίβεια των πληροφοριών του έργου θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική. Η χρήση αναφορών σε αρχαίους συγγραφείς βεβαιώνει την εγκυρότητα των στοιχείων που παρουσιάζει και σε μεγάλο βαθμό με την επαλήθευση της θέσης των οικισμών στη σημερινή εποχή. Η καταγραφή των αρχαίων πόλεων από το Στέφανο τον Βυζάντιο αποτελεί μια παρακαταθήκη 2940 οικισμών με τον χαρακτηρισμό «πόλις». Στην τελευταία συμπληρωμένη έκδοση του Αυγούστου Μάινεκε που εκδόθηκε το 1849, στην οποία και τα τελευταία διασωθέντα αποφθέγματα που αποδίδονται στο Στέφανο τον Βυζάντιο, υπάρχουν 3659 κύρια λήμματα που καλύπτουν 713 σελίδες, και στα οποία η εμφάνιση της λέξης «πόλις» στο ενικό ή στον πληθυντικό αριθμό υπολογίζεται σε 2770 φορές. Οι πόλεις που διασώζεται μέσα από τις εκδόσεις μεταγενέστερων εκδόσεων, που αποτελούν ουσιαστικά μέρος των πληροφοριών του έργου του, καλύπτουν την περιοχή του γνωστού κόσμου της εποχής του, από τη Βρετανία, όπου αναφέρεται «Λιμδόνιον» που αποτελεί το σημερινό Λονδίνο, μέχρι τη Μέση Ανατολή, όπως θα ορίζαμε σήμερα τα γεωγραφικά αυτά όρια, αφού η χρήση της ονομασίας της Μέσης Ανατολής για την κεντροδυτική Ασία είναι πολύ μεταγενέστερη.
Ο Στέφανος ο Βυζάντιος στα έργα του χρησιμοποιεί γεωγραφικά ή και τοπογραφικά χαρακτηριστικά για να παρουσιάσει τις πόλεις, χωρίς να αναφέρει την καταγωγή των κατοίκων αυτών και τα διάφορα πολιτιστικά χαρακτηριστικά που θα απέδιδαν νεότεροι συγγραφείς, αναφέροντας για παράδειγμα πόλεις με ελληνικό πληθυσμό ή άλλο εθνικό υπόβαθρο.
Η αυθεντικότητα των μεταγενέστερων κειμένων
Από τα αποσπάσματα που διασώζονται από το έργο του Πορφυρογέννητου, είναι δύσκολο να καθορίσουμε ποια κείμενα είναι πρωτότυπα και ποια έχουν αλλαχθεί από μεταγενέστερους συγγραφείς. Σε κάποια από αυτά παρουσιάζουν αρκετές πληροφορίες, ενώ σε άλλα πολύ λίγες αναφορές, όπως ο επιθετικός (εθνικός) προσδιορισμός του κατοίκου μιας αρχαίας πόλης. Η αναζήτηση του αυθεντικού κειμένου στα μεταγενέστερα κείμενα, δυσκολεύει ακόμα περισσότερο, από την αφαιρετική συγγραφή του επιτομικού έργου του Ερμόλαου. Παρακάτω αναφέρονται ελλείψεις και παρατηρήσεις σχετικά με την αυθεντικότητα των διασωθέντων αποσπασμάτων.
| Λήμματα | Σημειώσεις επί των ελλείψεων και της ακρίβειας με το έργο του Στέφανου του Βυζάντιου |
|---|---|
| Δύμη έως Δωδώνη | Αποτελεί ίσως το πιο αυθεντικό απόσπασμα από το πρωτότυπο έργο των Εθνικών. Εκδόθηκε και διασώθηκε μεταγενέστερα από τον Σάμουελ Τεννελίους (Samuel Tennelius) στο έργο του «Bibliotheca», που ανακάλυψε στη συλλογή του καγκελάριου Πιέρ Σεγκιέ (Frédéric Pierre Seguier). Παραδείγματα άρθρων είναι η Δύμη και η Δωδώνη, όπου παραπέμπεται ο Στράβωνας. |
| Κε.. έως Κο.. | Αναλυτικά απουσιάζουν τα τελευταία λήμματα που ξεκινούν από κε, καθώς αυτά που αρχίζουν από κη, κι, κλ, κν και τα πρώτα κο. Παράδειγμα δυο λημμάτων με Κ μεταξύ του κενού που μεσολαβεί, είναι η παλαιά ονομασία της Αρχαίας Αθήνας στην Ακρόπολη Κεκροπία που ονομάστηκε χάρη στον μυθικό ιδρυτή της Κέκροπα και είναι η τοποθεσία Κόριον και τη λίμνη Κορησία με τον ομώνυμο ναό της θεάς Αθηνάς Κορησίας, παλαιότερη ονομασία της λίμνης Κουρνά, της μοναδικής φυσικής λίμνης γλυκού νερού της Κρήτης. |
| Πάτρα έως Σ* | Περιέχονται ελάχιστες πληροφορίες, όπως το όνομα του λήμματος και ο επιθετικός (εθνικός) προσδιορισμός του κατοίκου μιας πόλης ή περιοχής. Στο λήμμα Σφήκεια, που είναι παλαιότερη ονομασία της Κύπρου, ο Πορφυρογέννητος παραπέμπει στον Στέφανο τον Βυζάντιο. *(Χωρίς τα λήμματα που αρχίζουν με Σίγμα). |
| Χ έως Ω | Η γλώσσα και ο τρόπος γραφής υποδηλώνει ότι το κείμενο είναι διαφορετικό με το πρωτότυπο. Στα πρώτα εννέα άρθρα του Χι η μορφή ελληνικής γλώσσας που χρησιμοποιείται είναι μεταγενέστερη, πιο αναλυτική και πιο μακροσκελής. Άλλο παράδειγμα εντοπίζουμε σε Βιβλικές αναφορές του άρθρου Ωγύγος, στην εποχή του οποίου, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, έγινε ένας από τους τρεις κατακλυσμούς της αρχαιότητας. |
| Λήμματα | Σημειώσεις επί της πιθανής μεταγενέστερης συμπλήρωσης και αλλοίωσης σε σχέση με το έργο του Στέφανου του Βυζάντιου |
| Ανακτόρεια | Ο συγγραφέας παραπέμπει στον Ευγένιο, έναν γραμματικό που σύμφωνα με τη Σούδα έζησε την εποχή του αυτοκράτορα Αναστασίου Β΄, ο οποίος είναι ο τέταρτος κατά σειρά μετά τον Ιουστινιανό Α΄. |
| Γότθοι | Η σειρά των λέξεων στο λήμμα «Γότθοι», υποδηλώνει ότι το λήμμα αντιγράφηκε από άλλο μεταγενέστερο έργο. Στο ίδιο λήμμα γίνεται αναφορά σε άλλο έργο του Στέφανου του Βυζάντιου. |
| Βηθλέμα | Παραπέμπει στη Βηθλεέμ, μεταγενέστερη ονομασία της πόλης που σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη γεννήθηκε ο Ιησούς Χριστός, στοιχείο που δείχνει ότι ο συγγραφέας ήταν Χριστιανός αναφερόμενος θερμώς στο πρόσωπό Του, ενώ αντίθετα τα υπόλοιπα άρθρα παραπέμπουν σε ιστορικούς και γεωγράφους της αρχαιότητας χωρίς χριστολογικές αναφορές. |
Εκδόσεις
Η τελευταία συμπληρωμένη έκδοση ήταν σε έργο του Αυγούστου Μάινεκε που εκδόθηκε το 1849.[11] Σε αυτήν, τηρείται η κατά συνθήκη αναφορά σε παραπομπές ανά σελίδα από την πρώτη «σύγχρονη» έκδοση του Άλδου Μανούτιου όπως δημοσιεύτηκε από το προσωπικό του τυπογραφείο στη Βενετία, την Αλδίνα (Aldina) το 1502.[15] Μεταγενέστεροι συγγραφείς επιλέγουν να εκδώσουν το γνωστότερο έργο του Στέφανου του Βυζάντιου με τον τίτλο Περί Πόλεων, σε αντίθεση με την Επιτομή Εθνικών του Ερμολάου ή με τον τίτλο Εθνικά, όπως το πρωτότυπο έργο. Σε κάθε περίπτωση, αντί της αναφοράς στο εξώφυλλο των ονομάτων του Ερμολάου ή του Κωνσταντίνου Πορφυρογένητου, επιλέγουν το όνομα του Στέφανου του Βυζάντιου.
'Αλλες εκδόσεις στα ελληνικά
Άλδος Μανούτιος (πρωτ.), Στέφανος, Περὶ πόλεων - Stephanus, De urbibus , Βενετία, 1502
Γουλιέλμος Ξύλανδρος, Στέφανος, Περὶ πόλεων - Stephanus, De urbibus , Μπάσελ, 1568
Έκδοση στα λατινικά
Τομάς Ντε Πινέντο (Thomas de Pinedo), Στέφανος, Περὶ πόλεων - Stephanus, De urbibus , Άμστερνταμ, 1678
Εκδόσεις στα ελληνικά και στα λατινικά
Κλαύδιος Σαλμάσιος και Αβραάμ Βαν Μπέρκελ (Abraham van Berkel), Στεφάνου Βυζαντίου Ἐθνικὰ κατ' ἐπιτομήν = Stephani Byzantini Gentilia per epitomen, antehac Περὶ πόλεων De urbibus inscripta, Λέιντεν, 1688
Καρλ Βίλχελμ Ντίντορφ (Karl Wilhelm Dindorf), Stephanus Byzantinus, Opera, 4 τόμοι, Λειψία, 1825 (με ενσωματωμένες σημειώσεις των L. Holsteinius, A. Berkelius, and T. de Pinedo).
Αύγουστος Μάινεκε, Stephani Byzantii ethnicorum quae supersunt, Βερολίνο, 1849[
Μαργκαρέτε Μπίλλερμπεκ (Margarethe Billerbeck) (εκδ.), Stephani Byzantii Ethnica, τόμος I: A-G, εκδ. Walter de Gruyter, Βερολίνο/Νέα Υόρκη, 2006 (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 43/1), Pp. x, 64*-441, ISBN 978-3-11-017449-6
Σχετικά άρθρα
