Κοίμηση της Θεοτόκου, 15 Αυγούστου
Οὐ θαῦμα θνῄσκειν κοσμοσώτειραν Κόρην,
Τοῦ κοσμοπλάστου σαρκικῶς τεθνηκότος.
Ζῇ ἀεὶ Θεομήτωρ, κἂν δεκάτῃ θάνε πέμπτῃ.
Ο εορτασμός της Κοίμησης της Θεοτόκου είναι μια από τις μεγαλύτερες γιορτές της Εκκλησίας μας και η μεγαλύτερη Θεομητορική γιορτή του ορθόδοξου εορτολογίου. Περιλαμβάνει το θάνατο και την ταφή της Παναγίας, καθώς και την ανάσταση και μετάστασή της στους ουρανούς.
Καθώς δεν υπάρχουν μαρτυρίες σχετικά με τα γεγονότα του Θεομητορικού αυτού γεγονότος, μαθαίνουμε για την κοίμηση της Θεοτόκου μέσα από εξωβιβλικές μαρτυρίες και διηγήσεις μεγάλων εκκλησιαστικών ανδρών, όπως του Ιωάννη Δαμασκηνού, του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη, του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και άλλων.
Όπως είναι γνωστό από την Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση, η Μαρία, μητέρα του Χριστού, πληροφορήθηκε για το τέλος της επίγειας ζωής της από άγγελο Κυρίου (σύμφωνα με την παράδοση ήταν ο Αρχάγγελος Γαβριήλ) τρεις ημέρες πριν και άρχισε να προετοιμάζεται κατάλληλα για το γεγονός.
Με μεγάλη χαρά που θα συναντούσε το μονογενή της Υιό Κύριό μας Ιησού Χριστό, πήγε να προσευχηθεί στο όρος των Ελαιών, όπου συνήθιζε να προσεύχεται και Εκείνος, αφού πρώτα χάρισε τα υπάρχοντά της σε δύο χήρες γειτόνισσές της.
Σύμφωνα με την παράδοση, την ημέρα της κοιμήσεως της Θεοτόκου οι Απόστολοι δεν ήταν όλοι στα Ιεροσόλυμα, καθώς κήρυτταν το Ευαγγέλιο σε μακρινούς τόπους. Έτσι, μια νεφέλη τους άρπαξε και τους εμφάνισε όλους μπροστά στο κρεβάτι όπου ήταν ξαπλωμένη η Θεοτόκος περιμένοντας την κοίμησή της στο σπίτι του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Μαζί με τους Αποστόλους ήρθαν και θεόσοφοι Ιεράρχες, όπως ο Απόστολος Τιμόθεος, ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, ο Άγιος Ιερόθεος ο διδάσκαλος του Διονυσίου και λοιποί.
Αφού εκοιμήθη η Θεοτόκος, οι Απόστολοι της έκλεισαν τα μάτια και τη μετέφεραν στον κήπο της Γεσθημανής, όπου και την έθαψαν. Λέγεται ότι κατά τη μεταφορά του λειψάνου της, φανατισμένοι Ιουδαίοι προσπάθησαν να ακουμπήσουν και να ανατρέψουν το νεκροκρέβατό της, αλλά τυφλώθηκαν και τους κόπηκαν τα χέρια.
Τρεις μέρες μετά την κοίμηση της Θεοτόκου, ο Απόστολος Θωμάς (κατά την παράδοση) που απουσίαζε από την κηδεία της Παναγίας, ζήτησε να ανοιχτεί ο τάφος ώστε να προσκυνήσει και εκείνος το Σώμα της Θεοτόκου. Έτσι, άνοιξαν τον τάφο και με έκπληξη και ενθουσιασμό διαπίστωσαν ότι η Θεοτόκος είχε αναστηθεί σωματικά και ανελήφθη στους ουρανούς.
Επάνω στον τάφο της Παναγίας χτίστηκε ένας μεγαλοπρεπής ναός στην Αγία Ελένη. Μετά την καταστροφή του, ο αυτοκράτορας Μαρκιανός και η δεύτερη σύζυγός του, Πουλχερία, έχτισαν ένα νέο ναό που υπάρχει μέχρι και σήμερα.
Η περί του τόπου ταφής της Θεοτόκου παράδοση
Η παλιότερη αναφορά στον τόπο ταφής της Θεοτόκου προέρχεται από τον 5ο αιώνα και συνδέεται με τα Ιεροσόλυμα. Οδοιπορικά του 6ου αιώνα (Θεοδόσιος το 530, Αντώνιος Πλακεντίας το 570) προσδιορίζουν τον τάφο της στη Γεθσημανή. Τον 7ο αιώνα, τον ίδιο τόπο προσδιορίζει και ο Σοφρώνιος Ιεροσολύμων, και στο Breviarius de Hierosolyma[6] η Έφεσος θεωρείται ένας εναλλακτικός τόπος ταφής της Θεοτόκου θεμελιωμένος από την απόκρυφη παράδοση που θέλει τον Ευαγγελιστή Ιωάννη όταν ήλθε στην Έφεσο να έφερε μαζί του και τη Θεοτόκο αλλά και από τη σύγκληση της Γ' Οικουμενικής Συνόδου στο ναό της αγίας Μαρίας στην πόλη αυτή. Αυτή η άποψη εκφέρεται κυρίως από την Καθολική Εκκλησία.
Η εορτολογική εξέλιξη προς τη 15η Αυγούστου
Στον δρόμο από την Ιερουσαλήμ προς τη Βηθλεέμ υπάρχει μια τοποθεσία ονόματι Κάθισμα στο οποίο σύμφωνα με την απόκρυφη παράδοση η Θεοτόκος λίγο πριν την κύησή της ζήτησε από τον Ιωσήφ να ξεκουραστεί. Εκεί χτίσθηκε ναός στα χρόνια του Ιουβενάλιου Ιεροσολύμων (417-458). Λειτουργιολόγοι εικάζουν πως η ημερομηνία της εορτής μνήμης της Θεοτόκου που εορταζόταν εκεί ήταν στις 13 Αυγούστου.[8] Από τα μέσα του 5ου αιώνα ο αυτοκράτορας Μαρκιανός κτίζει ναό προς τιμήν της Θεοτόκου στη Γεθσημανή και τρία χρόνια μετά τον θάνατό του, το 460, εμφανίζεται για πρώτη φορά η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου στον συγκεκριμένο ναό, εκτοπίζοντας την παλαιότερη του Καθίσματος. Προς επίρρωσιν αυτής της πληροφορίας είναι και εκείνη από το Γεωργιανό κανονάριο, κειμένου που αποτυπώνει την ιεροσολυμιτική λατρεία ανάμεσα στα 450-750μ.Χ., το οποίο μας πληροφορεί ότι στις 15 Αυγούστου τιμάται η μνήμη της Θεοτόκου στη Γεθσημανή στο ναό του αυτοκράτορα Μαρκιανού. Προς την κατεύθυνση της καθιέρωσης της εορτής της Κοιμήσεως κινήθηκε η διατύπωση του ορθόδοξου Μαριολογικού δόγματος κατά την Γ' Οικουμενική Σύνοδο. Τελικά, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Νικηφόρου Κάλλιστου, ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος περί τα τέλη του 6ου αιώνα καθόρισε διά διατάγματος την επιτέλεση της εορτής στις 15 Αυγούστου. Δεν επρόκειτο για τη σύσταση νέας εορτής αλλά για την επίσημη υιοθεσία της ιεροσολυμιτικής ημερομηνίας. Πάντως η ημερομηνία αυτή δεν επιβλήθηκε σε όλο τον χριστιανικό κόσμο. Η Συριακή Εκκλησία τοποθέτησε στις 26 Δεκεμβρίου την εορτή της Κοιμήσεως την ίδια μέρα Γεννήσεως του Κυρίου, μετατεθείσης κατά μία ημέρα για να μη συμπέσουν οι δύο εορτές. Από τη Συρία η εορτή περνάει στην Ρώμη. Ο πάπας Θεόδωρος Α' (647-649) είναι ο πρώτος ο οποίος επιχείρησε να εισαγάγει την εορτή στη Ρώμη αλλά χωρίς επιτυχία. Ο Σύριος πάπας Σέργιος Α' (687-701) μετέφερε στη Ρώμη τον εορτασμό της Κοιμήσεως. Ο Πάπας Αδριανός εγκαινίασε την εορτή στο ναό της Αγίας Μαρίας της Μείζονος στη Ρώμη. Στην Αίγυπτο η εορτή εμφανίστηκε τον 5ο αιώνα εξ επιδράσεως των Ιεροσολύμων. Ως ημερομηνία τέλεσης της εορτής είχε οριστεί η 21η του αιγυπτιακού μηνός Τομπί δηλαδή η 16η Ιανουαρίου του Ιουλιανού ημερολογίου. Την 15η Αυγούστου εορταζόταν η Μετάσταση αυτής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Αρμενική Αποστολική Εκκλησιά γιορτάζει την Κοίμηση την Κυριακή που είναι πιο κοντά ημερολογιακά στην 15η του Αυγούστου θεωρώντας την έτσι ως μια Κινητή Εορτή.
Ερμηνεία της Εικόνας
Η εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου που προσκυνάμε σήμερα απεικονίζει την Παναγία μας, τον Υιό της, τους Αποστόλους, τους Πατέρες της Εκκλησίας και Αγγέλους.
Στο κέντρο της κυριαρχεί η Θεοτόκος ξαπλωμένη, σα να κοιμάται, με τα μάτια της κλειστά και το πρόσωπό της γαλήνιο και ήρεμο. Μπροστά από το νεκροκρέβατό της βρίσκεται ένα αναμμένο κερί και από πάνω της απεικονίζεται ο Υιός της να κρατάει ένα φασκιωμένο βρέφος, σύμβολο της ψυχής της μητέρας Του.
Ο Απόστολος Πέτρος, κορυφαίος των Αποστόλων, θυμιατίζει στα δεξιά της εικόνας, ενώ οι λοιποί Απόστολοι που έχουν έρθει από τα πέρατα της Οικουμένης για το γεγονός είναι συγκεντρωμένοι γύρω από την Παναγία. Πίσω από τους Αποστόλους απεικονίζονται οι Πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι, αν και δεν ήταν παρόντες αφού έζησαν σε μεταγενέστερα χρόνια, αγιογραφούνται διότι έγραψαν τροπάρια και λόγους αφιερωμένα στο γεγονός της κοιμήσεως.
Τέλος, οι Άγγελοι εικονίζονται στο πάνω μέρος να περιβάλλουν τον Χριστό και την ψυχή της Θεοτόκου, καθώς και να κρατούν ανοιχτές τις πόρτες του Παραδείσου για την Παναγία, την τιμιότερη απ’ όλους τους Αγγέλους.
Η παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου είναι η τελευταία από τα θέματα του Δωδεκαόρτου, το οποίο περιλαμβάνει της δώδεκα σπουδαιότερες εορτές της Εκκλησίας μας, και χρησιμοποιούνται για την αγιογράφηση των θόλων και των υψηλότερων σημείων των ναών.
Νηστεία και Εορτή
Η νηστεία είναι η παλαιότερη από τις εντολές του Θεού, που έδωσε στον Αδάμ μέσα στον Παράδεισο για να συνηθίσουν οι άνθρωποι στην υπακοή στο Θεό και στην πάλη κατά του διαβόλου.
Η νηστεία της Παναγίας (ή του Δεκαπενταύγουστου) καθιερώθηκε τον 7ο αιώνα και ήταν αρχικά χωρισμένη σε δύο περιόδους, μια πριν τη γιορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος και μια πριν τη γιορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου. Τον 10ο αιώνα, όμως, αυτές οι δύο περίοδοι συνενώθηκαν σε μια νηστεία που ξεκινά από την 1η Αυγούστου και διαρκεί για 14 ημέρες, ήτοι μέχρι την 13η Αυγούστου, ως ισχύει μέχρι και σήμερα.
Κατά τη διάρκεια της νηστείας αυτής, νηστεύεται το λάδι (και φυσικά το κρέας, το ψάρι, τα τυροκομικά και τα αυγά) όλες τις μέρες εκτός των Σαββάτων και των Κυριακών που παρεμβάλλονται, ενώ στη γιορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος (6 Αυγούστου) καταλύεται το ψάρι. Ανήμερα της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου καταλύονται τα πάντα, εκτός κι αν η γιορτή πέσει σε ημέρα Τετάρτη ή Παρασκευή, οπότε και καταλύεται μόνον το ψάρι.
Η μέρα της Κοίμησης της Θεοτόκου δεν είναι στις περισσότερες περιπτώσεις μια ημέρα πένθους για μια αγαπημένη γυναίκα που «έφυγε», αλλά μια γιορτή χαράς και αγαλλίασης για το σμίξιμο της μητέρας με τον αγαπημένο της υιό, την άνθηση της φύσης και την επιστροφή των ανθρώπων στη γενέθλια γη τους.
Ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου τελείται σε όλη την Ελλάδα η Ακολουθία του Επιταφίου της Παναγίας. Οι επιτάφιοι στολίζονται με το σώμα επιταφίου και άνθη και εκεί μέσα εναποτίθεται η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Ψάλλονται Εγκώμια και τελούνται ακολουθίες.
Λειτουργικά κείμενα
Ἀπολυτίκιον (Κατέβασμα)
Ἦχος α’.
Ἐν τῇ Γεννήσει τὴν παρθενίαν ἐφύλαξας, ἐν τῇ Κοιμήσει τὸν κόσμον οὐ κατέλιπες Θεοτόκε· μετέστης πρὸς τὴν ζωήν, μήτηρ ὑπάρχουσα τῆς ζωῆς, καὶ ταῖς πρεσβείαις ταῖς σαῖς λυτρουμένη, ἐκ θανάτου τὰς ψυχὰς ἡμῶν.
Κοντάκιον
Ἦχος πλ. β’. Αὐτόμελον.
Τὴν ἐν πρεσβείαις ἀκοίμητον Θεοτόκον, καὶ προστασίαις ἀμετάθετον ἐλπίδα, τάφος καὶ νέκρωσις οὐκ ἐκράτησεν, ὡς γὰρ ζωῆς Μητέρα, πρὸς τὴν ζωὴν μετέστησεν, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
Μεγαλυνάριον
Παρέστης Παρθένε ἐκ δεξιῶν, τοῦ Παμβασιλέως, ὡς Βασίλισσα τοῦ παντός, περιβεβλημένη, ἀθανασίας αἴγλην, ἀρθεῖσα μετὰ δόξης, πρὸς τὰ οὐράνια.
Ὁ Οἶκος
Τείχισόν μου τὰς φρένας Σωτήρ μου· τὸ γὰρ τεῖχος τοῦ κόσμου ἀνυμνῆσαι τολμῶ, τὴν ἄχραντον Μητέρα σου, ἐν πύργῳ ῥημάτων ἐνίσχυσόν με, καὶ ἐν βάρεσιν ἐννοιῶν ὀχύρωσόν με· σὺ γὰρ βοᾷς τῶν αἰτούντων πιστῶς τὰς αἰτήσεις πληροῦν. Σὺ οὖν μοι δώρησαι γλῶτταν, προφοράν, καὶ λογισμὸν ἀκαταίσχυντον· πᾶσα γὰρ δόσις ἐλλάμψεως παρὰ σοῦ καταπέμπεται φωταγωγέ, ὁ μήτραν οἰκήσας ἀειπάρθενον.
