Άγιος Στέφανος ο Πρωτομάρτυρας

 Λόγων στεφάνοις, οἷα τιμίοις λίθοις,

Στέφω Στέφανον, ὃν προέστεψαν λίθοι.

Εἰκάδι λαΐνεος Στέφανον μόρος ἑβδόμῃ εἷλεν.

Ο Άγιος Στέφανος, επονομαζόμενος και πρωτομάρτυρας, υπήρξε, σύμφωνα με την Καινή Διαθήκη, ένας από τους επτά διακόνους και πρώτος μάρτυρας της Χριστιανικής Εκκλησίας. Συγκαταλέγεται στους αγίους του Χριστιανισμού.

Ο Στέφανος σε απεικόνιση του 6ου αιώνα μ.Χ.

Στις Πράξεις των Αποστόλων (κεφ. 6-8), αναφέρεται πως κατηγορήθηκε από τους Ιουδαίους, ότι βλασφημούσε τον Μωυσή και τον Θεό. Ο Άγιος Στέφανος απολογούμενος ενώπιον του συνεδρίου, προέβαλε επιχειρήματα υποστηρίζοντας ότι ο Ιησούς Χριστός ήταν ο Μεσσίας, κάτι το οποίο εξόργισε τους Ιουδαίους οι οποίοι, αφού τον έβγαλαν έξω από την πόλη της Ιερουσαλήμ, τον λιθοβόλησαν.

Οι Ιουδαίοι, όμως, ήταν προκατειλημμένοι, εξαπέλυσαν συκοφάντες στο λαό, που διέδιδαν ότι άκουσαν τον Άγιο Στέφανο να βλαστημεί το Μωϋσή και το Θεό. Με αφορμή, λοιπόν, αυτές τις συκοφαντίες, που οι ίδιοι είχαν σκορπίσει, άρπαξαν με μίσος τον Άγιο Στέφανο και τον οδήγησαν μπροστά στο Συνέδριο, τάχα για να απολογηθεί.

Η απολογία του Αγίου Στεφάνου υπήρξε πρότυπο τόλμης και θάρρους. Χωρίς να φοβηθεί καθόλου, εξαπέλυσε λόγια κεραυνούς εναντίον των Ιουδαίων. Και από υπόδικος, έγινε ελεγκτής και κατήγορος. Τότε ακράτητοι από το μίσος οι Ιουδαίοι, τον έβγαλαν έξω από την πόλη, όπου τον θανάτωσαν με λιθοβολισμό.

Εκεί φάνηκε και η μεγάλη συγχωρητικότητα του Αγίου Στεφάνου προς τους εχθρούς του με τη φράση του: «Κύριε, μη στήσης αυτοίς την αμαρτίαν ταύτην». Δηλαδή, Κύριε μη λογαριάσεις σ’αυτούς την αμαρτία αυτή. Και έτσι μαρτυρικά και ένδοξα παρέδωσε την ψυχή του στον Κύριο, τιμώντας τον Αυτός με το ένδοξο Στέφανο της Αγιότητας.

Πότε και που γεννήθηκε ο πρωτομάρτυρας Άγιος Στέφανος, δε γίνεται γνωστό μέσα από τις Πράξεις των Αποστόλων. Η πρώτη αναφορά που γίνεται προς το πρόσωπό του είναι κατά την εκλογή των διακόνων. Σύμφωνα με την Αγιογραφική περιγραφή, εξ αιτίας της αύξησης των μαθητών, οι Ελληνόφωνοι πιστοί άρχισαν να διαμαρτύρονται πως οι χήρες τους δε δέχονταν την αρμόζουσα προσοχή κατά τη διανομή των τροφίμων. Έτσι οι Απόστολοι σύναξαν όλους τους μαθητές, με σκοπό να εκλέξουν ανάμεσά τους επτά βοηθούς, ώστε να πραγματοποιούν το έργο της διανομής. Ένας από τους εκλεγέντες ήταν και ο Άγιος Στέφανος. Ο Άγιος Στέφανος όμως εκτός της αποστολής που του είχε ανατεθεί έβρισκε χρόνο να κηρύσσει και τον θείο Λόγο, ενώ πραγματοποιούσε και θαύματα.

Οι Ιουδαίοι σύντομα συκοφάντησαν τον Άγιο Στέφανο ότι βλασφήμησε τον Μωυσή και τον Θεό με αποτέλεσμα να οδηγηθεί στο Συνέδριο προς Απολογία. Ο Άγιος Στέφανος τότε έλεγξε με σκληρούς λόγους τους Φαρισαίους, κατηγορώντας τους για την υποκρισία τους, συνάμα δε έπραξε και μία θαρραλέα ομολογία πίστεως. Οι σύνεδροι τελικά τον εξέβαλαν τη συναγωγής και έτσι θανατώθηκε δια λιθοβολισμού από φανατισμένο όχλο. Ο Άγιος Στέφανος λίγο πριν το τέλος ζήτησε από τον Θεό να συγχωρήσει τους διώκτες του.

Τον νεκρό πλέον Άγιο Στέφανο τον έθαψαν και τον θρήνησαν, ενώ μετά τον θάνατό του ακολούθησε διωγμός. Κατά την παράδοση το λειψανό του μεταφέρθηκε από τον Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο στην Κωνσταντινούπολη. Η μνήμη του εορτάζεται στις 27 Δεκεμβρίου, η εύρεσις των λειψάνων του στις 15 Σεπτεμβρίου, ενώ η ανακομιδή των λειψάνων του στις 2 Αυγούστου.

Η εμφάνισή του στην πρωτοχριστιανική γραμματεία

Ο Άγιος Στέφανος δεν αναφέρεται σε κάποιο άλλο βιβλίο της Καινής Διαθήκης. Το ίδιο συμβαίνει και στους Αποστολικούς Πατέρες και τους Απολογητές. Την πρώτη μαρτυρία του τη βρίσκουμε στην αίρεση των Νικολαϊτών, οι οποίοι τον θεωρούσαν ως προστάτη Άγιο τους. Ο Ειρηναίος της Λυών αναφέρει ότι ήταν ο πρωτοδιάκονος και κλήθηκε από τους Αποστόλους να διδάσκει τον θείο νόμο, φτάνοντας τελικά στην τελείωση μέσω του μαρτυρίου. 

Λιθουργία του Αγίου Στεφάνου.

Τοιχογραφία από την κρύπτη του καθολικού Αγίου Ερμάν της Οσέρ, 841-857

Ο Τερτυλλιανός επίσης αναφέρει τον Άγιο Στέφανο, τοποθετώντας δίπλα στον προφήτη Ησαΐα. Αργότερα ο Εφραίμ ο Σύρος σε ένα εξηγητικό του έργο πάνω στις Πράξεις, μας αναφέρει για πρώτη φορά εξωγραφική πληροφορία καθώς μας αναφέρει πως ήταν στενός φίλος του Γαμαλιήλ. Από τον 4ο αιώνα και μετά έχουμε αρκετές αναφορές, όπως από το Δίδυμο Τυφλό, τον Γρηγόριο Νύσσης, τον Αστέριο Αμασείας. Κατά τον 5ο έχουμε επίσης τον Ησύχιο, τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο κ.α. Επιπρόσθετες όμως εξωγραφικές μαρτυρίες δε βρίσκονται σε όλους αυτούς πατέρες. Προφανώς, η καταστροφή της Ιερουσαλήμ (132-135) για δεύτερη φορά, δεν επέτρεψε να διασωθούν προφορικές παραδόσεις. 

Η φημισμένη τοποθεσία λιθοβολισμού του Στεφάνου, Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, κοιλάδα Kidron, Ιερουσαλήμ

Ο Αυγουστίνος πάντως σε μερικές ομιλίες του αναφέρει πολλά θαύματα από τον Άγιο Στέφανο, μέσω των λειψάνων του.

Κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο ο Άγιος Στέφανος αγιογραφείται ως νεαρός διάκονος, φορώντας οράριο και λευκό στιχάριο. 

Τάφος των Αγίων Στεφάνου και Λαυρεντίου στην κρύπτη της Βασιλικής του San Lorenzo Fuori le Mura (Ρώμη)

Σε παλαιότερες αναπαραστάσεις όμως φορά απλά ένα ιερατικό χιτώνα για διάκονο της ύστερης αρχαιότητας. Σε μία από τις αρχαιότερες αναπαραστάσεις στο Σαν Λορέντζο της Ρώμης με το βιβλίο του Ευαγγελίου, αργότερα εμφανίζεται σε αναπαραστάσεις με βράχο στο κεφάλι του, σαν σύμβολο της κατάληξής του. Στη Δύση πολλές φορές απεικονίζεται μαζί με ένα ακόμα διάκονο και μάρτυρα, τον Άγιο Λαυρέντιο της Ρώμης.

Το εδάφιο Πράξεις 8:2 λέει «Οι θεοσεβείς άνθρωποι έθαψαν τον Στέφανο και θρήνησαν βαθιά γι' αυτόν», αλλά η τοποθεσία όπου τάφηκε δεν προσδιορίζεται.

Το 415, ένας ιερέας ονόματι Lucian φέρεται να είδε ένα όνειρο που αποκάλυψε τη θέση των λειψάνων του Stephen στο Beit Jimal. Στη συνέχεια, τα λείψανα του πρωτομάρτυρα μεταφέρθηκαν με λιτάνευση στον Ιερό Ναό της Αγίας Σιών στις 26 Δεκεμβρίου 415, καθιστώντας την ημερομηνία για την εορτή του Αγίου Στεφάνου. Η ανάκτηση των λειψάνων περιγράφηκε σε μια επιστολή που έγραψε ο Avitus της Μπράγκα, ο οποίος συμμετείχε σε μια συνωμοσία για να φέρει μερικά από αυτά τα λείψανα στη Μπράγκα μέσω του ιστορικού και θεολόγου Paulus Orosius. Το 439, τα λείψανα μεταφέρθηκαν σε μια νέα εκκλησία βόρεια της Πύλης της Δαμασκού που χτίστηκε από την αυτοκράτειρα Αηλία Ευδοκία προς τιμή του Αγίου Στεφάνου. Η εκκλησία αυτή καταστράφηκε τον 12ο αιώνα. Στη θέση του χτίστηκε μια γαλλική καθολική εκκλησία του 20ου αιώνα, ο Saint-Étienne, ενώ μια άλλη, η ελληνορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, χτίστηκε έξω από την ανατολική πύλη της πόλης, που σύμφωνα με μια δεύτερη παράδοση είναι η τόπος του μαρτυρίου του, αντί της βόρειας τοποθεσίας έξω από την Πύλη της Δαμασκού.

Οι Σταυροφόροι αρχικά ονόμασαν την κύρια βόρεια πύλη της Ιερουσαλήμ «Πύλη του Αγίου Στεφάνου» (στα λατινικά, Porta Sancti Stephani), τονίζοντας την εγγύτητά της στον τόπο του μαρτυρίου του Αγίου Στεφάνου, που χαρακτηρίζεται από την εκκλησία και το μοναστήρι που έχτισε η αυτοκράτειρα Ευδοκία. Μια διαφορετική παράδοση τεκμηριώνεται από το τέλος της περιόδου των Σταυροφόρων, μετά την εξαφάνιση της βυζαντινής εκκλησίας: καθώς απαγορευόταν στους χριστιανούς προσκυνητές να πλησιάσουν το στρατιωτικά εκτεθειμένο βόρειο τείχος της πόλης, το όνομα «Πύλη του Αγίου Στεφάνου» μεταφέρθηκε στην ακόμα προσβάσιμη ανατολική πύλη. , που φέρει αυτό το όνομα μέχρι σήμερα.

Τα λείψανα του πρωτομάρτυρα μεταφέρθηκαν αργότερα στη Ρώμη από τον Πάπα Πελάγιο Β' κατά την κατασκευή της βασιλικής του San Lorenzo fuori le Mura. Ενταφιάστηκαν δίπλα στα λείψανα του Αγίου Λαυρεντίου, του οποίου ο τάφος βρίσκεται μέσα στην εκκλησία. Σύμφωνα με το Golden Legend, τα λείψανα του Lawrence μετακινήθηκαν ως εκ θαύματος στη μία πλευρά για να κάνουν χώρο για αυτά του Stephen.

Το Imperial Regalia της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας περιλαμβάνει ένα λείψανο γνωστό ως Πορτοφόλι του Αγίου Στεφάνου το οποίο είναι ένα περίτεχνο χρυσό και επικαλυμμένο με κοσμήματα κουτί που πιστεύεται ότι περιέχει χώμα εμποτισμένο με το αίμα του Αγίου Στεφάνου. Η λειψανοθήκη είναι πιθανότατα δημιουργία του 9ου αιώνα.

Στο βιβλίο του Η πόλη του Θεού, ο Αυγουστίνος του Ιπποπόταμου περιγράφει τα πολλά θαύματα που συνέβησαν όταν μέρος των λειψάνων του Αγίου Στεφάνου μεταφέρθηκαν στην Αφρική.

Μέρος του δεξιού βραχίονα του Αγίου Στεφάνου είναι κατοχυρωμένο στη Λαύρα της Τριάδας του Αγίου Σεργίου στη Ρωσία.

Η Ορθόδοξη εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 27 Δεκεμβρίου.

Λειτουργικά κείμενα

Ἀπολυτίκιον  

Ἦχος δ’. Ταχὺ προκατάλαβε.

Βασίλειον διάδημα, ἐστέφθη σὴ κορυφή, ἐξ ἄθλων ὧν ὑπέμεινας, ὑπὲρ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ, Μαρτύρων Πρωτόαθλε· σὺ γὰρ τὴν Ἰουδαίων, ἀπελέγξας μανίαν, εἶδες σου τὸν Σωτῆρα, τοῦ Πατρὸς δεξιόθεν. Αὐτὸν οὖν ἐκδυσώπει ἀεί, ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.

Κοντάκιον

Ἦχος γ’. Ἡ Παρθένος σήμερον.

Ὁ Δεσπότης χθὲς ἡμῖν, διὰ σαρκὸς ἐπεδήμει, καὶ ὁ δοῦλος σήμερον, ἀπὸ σαρκὸς ἐξεδήμει· χθὲς μὲν γάρ, ὁ Βασιλεύων σαρκὶ ἐτέχθη, σήμερον δέ, ὁ οἰκέτης λιθοβολεῖται· δι᾽ αὐτὸν καὶ τελειοῦται, ὁ Πρωτομάρτυς καὶ θεῖος Στέφανος.

Μεγαλυνάριον

Πρῶτος Διακόνων ἀναδειχθείς, πρῶτος τοῦ Δεσπότου, ἐχρημάτισας μιμητής· ὅθεν Ἀθλοφόρων, πρωτεύων Πρωτομάρτυς, τύπος αύτοῖς ἐγένου, πρώταθλε Στέφανε.

Ὁ Οἶκος

Ὡς ἀστὴρ φαεινὸς σήμερον συνεξέλαμψε, τῇ Γεννήσει Χριστοῦ, ὁ Πρωτομάρτυς Στέφανος, ἀστράπτων καὶ φωτίζων τὰ πέρατα ἅπαντα, τῶν Ἰουδαίων μόνον ἠμαύρωσε τὴν πᾶσαν δυσσέβειαν, σοφίας λόγοις τούτους διελέγξας, ἀπὸ τῶν Γραφῶν διαλεγόμενος, καὶ πείθων τούτους, τὸν γεννηθέντα ἐκ τῆς Παρθένου Ἰησοῦν, Υἱὸν αὐτόν εἶναι Θεοῦ, κατῄσχυνε τούτων τὴν ἀσεβῆ κακουργίαν, ὁ Πρωτομάρτυς καὶ θεῖος Στέφανος.

Κάθισμα

Ἦχος δ’. Κατεπλάγη Ἰωσὴφ.

Τὴν τοῦ Πνεύματος πηγήν, ἐν τῇ καρδίᾳ μυστικῶς, κεκτημένος τοῦ Χριστοῦ, ὁ Πρωτομάρτυς ἀληθῶς, τῶν Ἰουδαίων ἀπήλεγξε τὴν αὐθάδειαν, καὶ ἔδειξεν αὐτοῖς, τόν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ, ἐκ σπέρματος Δαυΐδ, ἀναβλαστήσαντα, τῷ τῆς σοφίας καὶ χάριτος πληρώματι, πεπληρωμένος ὁ ἔνδοξος. Ἀλλ' ὦ Τρισμάκαρ, τοὺς σὲ τιμῶντας, σῷζε θείαις πρεσβείαις σου.

Έτερον Κάθισμα

Ἦχος α’. Τὸν τάφον σου Σωτὴρ.

Ἀπόστολε Χριστοῦ, Διακόνων ὁ πρῶτος, Πρωτόαθλε σοφέ, τῶν Μαρτύρων ἀκρότης, ὁ κόσμου τὰ πέρατα, ἁγιάσας τοῖς ἄθλοις σου, καὶ τοῖς θαύμασι, ψυχὰς ἀνθρώπων λαμπρύνας, τους τιμῶντάς σε, ῥῦσαι παντοίων κινδύνων, πανεύφημε Στέφανε.