Πρωτοχρονιάτικα έθιμα στην Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο
Έθιμα που οι ρίζες τους χάνονται στο χρόνο, αναβιώνουν κάθε χρόνο σε ολόκληρη τη χώρα. Άλλοτε με χορούς και τραγούδια, άλλοτε με παραδοσιακές λιχουδιές, άλλοτε με το άναμμα του τζακιού ή το σπάσιμο του ροδιού, άνθρωποι από κάθε γωνιά της χώρας κρατούν ζωντανά τα κομμάτια του πολιτισμού και της ιστορίας μας.
Το “τάισμα” της βρύσης από την Μακεδονία
Τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων, στα χωριά της κεντρικής Ελλάδας, γίνεται το “τάισμα” της βρύσης. Οι κοπέλες το χωριού, λίγες ώρες πριν ξημερώσουν Χριστούγεννα πηγαίνουν στις βρύσες και τις αλείφουν με μέλι, για να είναι γλυκιά η ζωή τους. Επίσης, για να έχουν καλή σοδειά φέρνουν στη βρύση βούτυρο, σιτάρι, όσπρια ή ένα κλαδί ελιάς.
Η κοπέλα που θα φτάσει πρώτη στη βρύση θα είναι και η πιο τυχερή.
Επιστρέφοντας στο σπίτι οι κοπέλες φέρνουν μαζί τους νερό από τη βρύση και ραντίζουν όλο το σπίτι. Όλη η διαδικασία γίνεται σιωπηλά. Το έθιμο αυτό λέγεται και το “αμίλητο νερό”.
Το έθιμο της Καμήλας από την Μακεδονία
Κάθε χρόνο, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς τα μέλη του πολιτιστικού συλλόγου 'Καβακλή' των Κουφαλίων Θεσσαλονίκης ξεχύνονται στους δρόμους της πόλης. Δεν λένε όμως τα κάλαντα, αλλά μεταμφιέζονται σε καμήλες και φωνάζουν δυνατά διάφορα συνθήματα. Σκοπός τους είναι να «παραπλανήσουν» τους στρατιώτες του Ηρώδη που ψάχνουν να βρουν το νεογέννητο Ιησού, ώστε να μην μπορέσουν να τον σκοτώσουν.
Οι παραδοσιακές φουφούδες από την Μακεδονία
Το εμπορικό κέντρο της Καβάλας την παραμονή των Χριστουγέννων θυμίζει... ψησταριά αφού στους περισσότερους δρόμους οι έμποροι στήνουν υπαίθριες ψησταριές, τις λεγόμενες φουφούδες και προσφέρουν σε όλους τους περαστικούς ψητά κρέατα και ντόπιο κόκκινο κρασί.
Οι παραδοσιακές φουφούδες στήνονται ξανά την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αυτή τη φορά σε μεγαλύτερη έκταση και από νωρίς το μεσημέρι στήνεται μεγάλη γιορτή με άφθονο κρασί ορχήστρες και υπαίθριες ψησταριές για την υποδοχή του νέου χρόνου πολύ πριν από τα μεσάνυχτα.
Οι Μωμόγεροι από την Μακεδονία
Στα χωριά Πλατανιά και Σιταγροί του Νομού Δράμας συναντάμε το έθιμο των Μωμόγερων, το οποίο έφεραν μαζί τους οι Πόντιοι πρόσφυγες. Η ονομασία του εθίμου προέρχεται από τις λέξεις μίμος ή μώμος και γέρος και συνδέεται με τις μιμητικές κινήσεις των πρωταγωνιστών, οι οποίοι φορώντας τομάρια ζώων – λύκων, τράγων ή άλλων - ή ντυμένοι με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά, έχουν τη μορφή γεροντικών προσώπων και γυρνούν στους δρόμους σε παρέες τραγουδώντας κάλαντα ή ευχές.
Όταν δύο παρέες συναντηθούν, κάνουν ψευτοπόλεμο μεταξύ τους, ώσπου η μία ομάδα να νικήσει και η άλλη να δηλώσει υποταγή. Παραλλαγές του ίδιου εθίμου, συναντώνται σε χωριά της Κοζάνης και της Καστοριάς, με την ονομασία Ραγκουτσάρια.
Οι κλαδαριές από την Μακεδονία
Οι κλαδαριές στην περιοχή του Βοΐου παρότι είναι ένα έθιμο του δωδεκαημέρου (της περιόδου δηλαδή που περικλείει τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνια), προετοιμάζεται από τον Οκτώβριο και συγκεκριμένα, την επόμενη του Αγίου Δημητρίου, στις 27 Οκτωβρίου. Τα παιδιά μαζεύουν ξερά χόρτα καθώς και κλαδιά κέδρου που έχουν ένα ιδιαίτερο άρωμα. Τα κλαδιά αποθηκεύονται σε μέρος ξηρό και παραμένουν εκεί για να ξεραθούν εντελώς και να μην έχουν υγρασία.
Στις 23 Δεκεμβρίου, τα κλαδιά στοιβάζονται στον ανοιχτό χώρο όπου θα τελεστεί το έθιμο και δημιουργούν ένα τεράστιο σωρό, ο οποίος ανάβει από τα χέρια του γηραιότερου κατοίκου του χωριού. Τότε, οι κάτοικοι πιάνουν το χορό γύρω από την πυρά ενώ σε κάποια μέρη γύρω από την πυρά περιφέρονται και οι κωδωνοφόροι. Σε κάποια μέρη του Βοΐου, η κλαδαριά ανάβει και τις Απόκριες, την Κυριακή της Τυρινής
Κόλιντα Μπάμπο από την Μακεδονία
Στην Πέλλα αναβιώνει το έθιμο της «Κόλιντα Μπάμπο» που έχει σχέση με τη σφαγή του Ηρώδη. Οι κάτοικοι της περιοχής ανάβουν το βράδυ φωτιές φωνάζοντας «κόλιντα μπάμπο» δηλαδή «σφάζουν γιαγιά». Σύμφωνα με το έθιμο οι φωτιές ανάβουν για να μάθουν οι άνθρωποι για τη σφαγή και να προφυλαχτούν.
Το σπόρδισμα των φύλλων: Το έθιμο απαντάται στη Θάσο, όπου οι οικογένειες κάθονται γύρω από το αναμμένο τζάκι, τραβούν την ανθρακιά προς τα έξω και ρίχνουν γύρω στ' αναμμένα κάρβουνα, φύλλα ελιάς, βάζοντας στο νου τους από μια ευχή, χωρίς όμως να την πουν στους άλλους. Όποιου το φύλλο γυρίσει περισσότερο, εκείνου θα πραγματοποιηθεί και η ευχή του.
Έθιμα από την Κρήτη και το πρωτοχρονιάτικο «ποδαρικό»
Το ποδαρικό είναι ένα από τα παλαιότερα έθιμα και στην Κρήτη. Ο πρώτος άνθρωπος που θα πατήσει με το πόδι του στο σπίτι μετά την είσοδο του νέου χρόνου, πρέπει να είναι τυχερός. Για να φέρει γούρι στο σπίτι, πρέπει να πατήσει πρώτα με το δεξί του πόδι για να πάνε όλα δεξιά, δηλαδή καλά.
Επίσης την ημέρα της Πρωτοχρονιάς μεταφέρουν νερό από τη βρύση στο σπίτι και ο νοικοκύρης λέει: «Όπως τρέχει τούτο το νερό έτσι να τρέχουν και τα καλά στο σπίτι μου». Ακόμη ο ιδιοκτήτης μεταφέρει μια πέτρα στην κατοικία του λέγοντας: «Όπως είναι γερή τούτη η πέτρα έτσι να είναι γερό και το σπίτι μου». Σε ορισμένα μέρη του Ηρακλείου, την πρωτοχρονιά συνηθίζεται η οικογένεια να πηγαίνει στην εκκλησία.
Μαζί τους παίρνουν μια εικόνα του σπιτιού, η οποία αφού λειτουργηθεί θα κάνει το ποδαρικό στο σπίτι. Την πρωτοχρονιά οι παππούδες και οι στενοί συγγενείς της οικογένειας δίνουν στα παιδιά την «καλή χέρα», δηλαδή κάποιο χρήματα. Έθιμο που διατηρείται μέχρι και σήμερα. Χαρακτηριστικά είναι ακόμη και τα παραδοσιακά κάλαντα της Κρήτης...
Έθιμα της Κεντρικής Ελλάδας
Σε κάποιες περιοχές την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, πηγαίνουν στην πιο κοντινή βρύση «για να κλέψουν το άκραντο νερό». Το λένε άκραντο, δηλαδή αμίλητο, γιατί δε βγάζουν λέξη σ' όλη τη διαδρομή. Αλείφουν τις βρύσες του χωριού με βούτυρο και μέλι, με την ευχή όπως τρέχει το νερό να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο και όπως γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να είναι και η ζωή τους.
Για να έχουν καλή σοδειά, όταν φτάνουν εκεί, την «ταΐζουν», με διάφορες λιχουδιές, όπως βούτυρο, ψωμί, τυρί, όσπρια ή κλαδί ελιάς. Έλεγαν μάλιστα πως όποια θα πήγαινε πρώτη στη βρύση, αυτή θα στεκόταν και η πιο τυχερή ολόκληρο το χρόνο.
Στη συνέχεια ρίχνουν στη στάμνα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια, «κλέβουν νερό» και γυρίζουν στα σπίτια τους πάλι αμίλητες μέχρι να πιούνε όλοι από το άκραντο νερό. Με το ίδιο νερό ραντίζουν και τις τέσσερις γωνίες του σπιτιού, ενώ σκορπούν στο σπίτι και τα τρία χαλίκια.
Το Χριστόξυλο έθιμο από την κεντρική Μακεδονία
Στα χωριά της βόρειας Ελλάδας, από τις παραμονές των εορτών ο νοικοκύρης ψάχνει στα χωράφια και διαλέγει το πιο όμορφο, το πιο γερό, το πιο χοντρό ξύλο από πεύκο ή ελιά και το πάει σπίτι του. Αυτό ονομάζεται Χριστόξυλο και θα καίει για όλο το δωδεκαήμερο των εορτών (από τα Χριστούγεννα μέχρι και τα Φώτα) στο τζάκι του σπιτιού.
Πριν ο ιδιοκτήτης φέρει το Χριστόξυλο, κάθε νοικοκυρά φροντίζει να έχει καθαρίσει το σπίτι και με ιδιαίτερη προσοχή το τζάκι, ώστε να μη μείνει ούτε ίχνος από την παλιά στάχτη. Καθαρίζουν ακόμη και την καπνοδόχο, για να μη βρίσκουν πατήματα να κατέβουν οι καλικάντζαροι, τα κακά δαιμόνια, όπως λένε στα παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα παραμύθια.
Έθιμο από Καστανιές Ανατολικής Θράκης
Τη Βασιλόπιτα την έκαναν φυλλωτή. Έβαζαν γόμο (γέμιση) πλιγούρι και ανάμεσα στα φύλλα τον «παρά», το νόμισμα, και άλλα σημάδια. Η νοικοκυρά με τον παρά τη σταύρωνε τρεις φορές και ύστερα τον έχωνε στο ζυμάρι, θα να βάλει πελεκούδι από την πόρτα ή κλαρί, για το σπίτι, κουκί στάρι για τα χωράφια, σταφίδα για το αμπέλι, κομματάκια τυρί για τα πρόβατα, άχερο για τα γελάδια...
Στους λυπημένους που έστελναν πίτα, εκείνοι δεν την έκοβαν με το μαχαίρι αλλά ο καθένας έκοβε με το χέρι ένα κομμάτι. Την παραμονή το βράδυ έβαζαν στο τραπέζι εννιά ειδών φαγητά και πολλών ειδών οπωρικά, στη μέση τη βασιλόπιτα, τρία ψωμιά κι ένα κεράκι αναμμένο στο ένα ψωμί...
Αφού έτρωγαν έκοβαν την πίτα. Σ' όποιον έπεφτε ο παράς, έλεγαν πως εκείνος «βασίλεψε». Τον «βασιλεμένο» παρά τον έριχναν μέσα σε ποτήρι με κρασί, έπιναν από λίγο και εύχονταν: «Και του χρόνου καλύτερα!». Τον παρά τον άφηναν στα εικονίσματα και τον επόμενο χρόνο τον έβαζαν στην άλλη πίτα.
Έθιμο από την Πελοπόννησο
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία και ο νοικοκύρης κρατάει στην τσέπη του ένα ρόδι, για να το λειτουργήσει. Γυρνώντας σπίτι, πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας -δεν κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του- και έτσι να είναι ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι για να κάνει το καλό ποδαρικό, με το ρόδι στο χέρι.
Μπαίνοντας μέσα, με το δεξί, σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα, το ρίχνει δηλαδή κάτω με δύναμη για να σπάσει και να πεταχτούν οι ρώγες του παντού και ταυτόχρονα λέει: «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά». Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω κοιτάζουν οι ρώγες αν είναι τραγανές και κατακόκκινες. Όσο γερές κι όμορφες είναι οι ρώγες, τόσο χαρούμενες κι ευλογημένες θα είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος χρόνος.
Οι «κολόνιες» έθιμο από τα νησιά του Ιονίου
Στην Κεφαλονιά, αλλά και στα άλλα νησιά των Επτανήσων, το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς, οι κάτοικοι γεμάτοι ενθουσιασμό για τον ερχομό του νέου χρόνου, κατεβαίνουν στους δρόμους κρατώντας μπουκάλια με κολόνιες και ραίνουν ο ένας τον άλλον τραγουδώντας: «Ήρθαμε με ρόδα και με ανθούς να σας ειπούμε χρόνους πολλούς».
Η τελευταία ευχή του χρόνου που ανταλλάσσουν είναι: «Καλή Αποκοπή», δηλαδή με το καλό να αποχωριστούμε τον παλιό χρόνο. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς η μπάντα του δήμου περνάει από όλα τα σπίτια και τραγουδάει καντάδες και κάλαντα.
Πρωτοχρονιά στον υπόλοιπο κόσμο
Ιρλανδία: Οι ελεύθερες γυναίκες της χώρας ανυπομονούν για τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς, γιατί είναι η στιγμή που θα τους φέρει την αγάπη της ζωής τους. Βάζουν φύλλα από γκι κάτω από το μαξιλάρι τους ελπίζοντας να ονειρευτούν και να βρουν τον μέλλοντα σύζυγό τους. Επίσης, γενικώς οι Ιρλανδοί πιστεύουν ότι έτσι ξεφορτώνονται την κακή τύχη.
Δανία: Περίεργο είναι το έθιμο που τηρούν στη χώρα, σπάζοντας δώρα στην πόρτα του γείτονα. Αντί να... ταλαιπωρούν τον... διπλανό τους αντιθέτως αντλούν μεγάλη χαρά. Η οικογένεια που συγκεντρώνει στην πόρτα της τη μεγαλύτερη ποσότητα σπασμένων πιατικών θεωρείται ότι θα έχει τη μεγαλύτερη τύχη, καθώς έχει τους πιο πιστούς φίλους.
Μεξικό: Το να μιλάνε σε πνεύματα είναι μέρος της μεξικανικής παράδοσης και των δοξασιών. Οι Μεξικανοί θεωρούν ότι μπορούν να επικοινωνήσουν με τις ψυχές με των νεκρών αγαπημένων τους. Πιστεύουν πως η Παραμονή της Πρωτοχρονιάς είναι η καλύτερη στιγμή για να το κάνουν αυτό και να ζητήσουν συμβουλή από τα πνεύματα. Κι αυτό βέβαια δεν γίνεται ερασιτεχνικά στο σπίτι του καθενός αλλά εξασκείται επαγγελματικά. Στο Τάος Ιν στο Νέο Μεξικό 15 λεπτά διαλογισμού κι επικοινωνίας κοστίζει 15 δολάρια. Επίσης, στη χώρα γιορτάζουν την ημέρα των νεκρών κάθε χρόνο στις 2 Νοεμβρίου.
Φιλιππίνες: Την Παραμονή της Πρωτοχρονιάς έχουν έθιμο να φορούν ρούχα πουά και να τρώνε μόνο στρογγυλά φαγητά και φρούτα! Πιαστούν έτσι ότι θα έχουν αφθονία καθώς ταυτίζουν το στρογγυλό σχήμα με το σχήμα των κερμάτων και του πλούτου.
Σκωτία: Ένα επικίνδυνο φεστιβάλ διοργανώνεται κάθε χρόνο την Παραμονή στη χώρα, καθώς κυρίαρχο στοιχείο είναι... η φλόγα. Το φεστιβάλ ονομάζεται Hogmanay και διοργανώνεται στις 31 Δεκεμβρίου. Άνδρες παρελαύνουν στους δρόμους κρατώντας φλογισμένες μπάλες, τις οποίες στριφογυρίζουν πάνω από τα κεφάλια τους. Σύμφωνα με τους ντόπιους οι μπάλες φωτιάς φέρνουν εξαγνισμό και φως και θεωρείται έθιμο από τους Βίκινγκς.
Εκουαδόρ: Καίγοντας σκιάχτρα τα μεσάνυχτα γιορτάζουν τον νέο χρόνο στο Εκουαδόρ. Καθώς πλησιάζουν τα μεσάνυχτα κάθε οικογένεια στήνει το σκιάχτρο της, που το έχει φτιάξει από εφημερίδες και ξύλο, και του βάζει φωτιά. Με αυτόν τον τρόπο θεωρούν πως καταστρέφουν όλα τα άσχημα πράγματα που συνέβησαν τους 12 περασμένους μήνες. Έτσι γεμίζουν τη νέα χρονιά με τύχη κι ευτυχία. Επίσης, συνηθίζουν να παίρνουν φωτογραφίες που τους θυμίζουν κάτι άσχημο και να τις καίνε ώστε να ξορκίσουν τις περυσινές κακές στιγμές.
Γερμανία: Με «Δείπνο για έναν» γιορτάζουν στη χώρα από το 1972! Κανείς δεν ξέρει για ποιον λόγο οι Γερμανοί παρακολουθούν ακριβώς το ίδιο τηλεοπτικό σόου κάθε χρόνο τόσες δεκαετίες και από πού ξεκίνησε η συγκεκριμένη παράδοση, αλλά ακόμη και η φράση «ίδια διαδικασία κάθε χρόνο» είναι η ατάκα της εποχής και οι Γερμανοί απολαμβάνουν πραγματικά το σόου, έστω και σε επανάληψη.
Χιλή: Στο νεκροταφείο υποδέχονται οι Χιλιανοί την Πρωτοχρονιά. Συγκεκριμένα στην πόλη Τάλκα οι κάτοικοι συγκεντρώνονται εδώ και 15 χρόνια κάθε τέτοια μέρα στις 11:00 μ.μ. στο νεκροταφείο, που το έχουν φωταγωγήσει με απαλό φωτισμό, ενώ απαλή κλασική μουσική ακούγεται από τα ηχεία. Θεωρούν πως οι αγαπημένοι τούς τους περιμένουν στο νεκροταφείο και θα πρέπει να υποδεχθούν τον νέο χρόνο μαζί τους. Η παράδοση ξεκίνησε το 1995 όταν μία οικογένεια ντόπιων παραβίασε τον φράκτη για να υποδεχθεί την πρωτοχρονιά στον τάφο του πατέρα τους κι από τότε περισσότεροι από 5.000 άνθρωποι συγκεντρώνονται στο τοπικό νεκροταφείο.
ΗΠΑ: Με φιλιά υποδέχονται οι Αμερικανοί τον νέο χρόνο, καθώς θεωρούν ότι έτσι το καινούργιο έτος θα είναι πολύ όμορφο! Πιστεύουν ότι φιλώντας τον σύντροφό τους ή ακόμη κι έναν άγνωστο δίπλα τους θα διώξουν τις κακές αναμνήσεις και την κακοτυχία του παρελθόντος και θα σημαδέψουν μια νέα αρχή γεμάτη αγάπη και έντονη ζωή.
Μεξικό-Βραζιλία-Βολιβία: Κι άλλες νοτιοαμερικανικές χώρες υποδέχονται τον νέο χρόνο φορώντας χρωματιστά εσώρουχα, κυρίως κόκκινα αλλά και κίτρινα ή άλλα ζωηρά χρώματα προκειμένου να «πιάσουν» την καλή τύχη. Επίσης, πιστεύουν ότι έτσι θα έρθει και ο έρωτας της ζωής τους. Το κόκκινο αντιπροσωπεύει έντονη ερωτική ζωή και το κίτρινο επιθυμία για πολλά χρήματα και πλούτη. Οι επιθυμίες των ντόπιων εκφράζονται μέσω του χρώματος που επιλέγουν.
Λευκορωσία: Οι ανύπαντρες συναγωνίζονται για να δουν ποια θα παντρευτεί μέσα στη νέα χρονιά. Στήνει η καθεμιά μπροστά της έναν σορό καλαμποκιού και παίρνουν έναν κόκορα. Τον αφήνουν να φθάσει μέχρι έναν από τους σορούς και σε όποια ανήκει, αυτή θα είναι που θα παντρευτεί.
