Σχέδιο Μάρσαλ
Γάιδαρος που μεταφέρει προμήθειες που χρηματοδοτούνται από τις ΗΠΑ στην Ελλάδα ως μέρος του Δόγματος Τρούμαν του Σχεδίου Μάρσαλ
3 Απριλίου 1948. Ο Αμερικανός πρόεδρος Χάρυ Τρούμαν υπογράφει το Σχέδιο Μάρσαλ, που προβλέπει βοήθεια 5 δισεκατομμυρίων δολαρίων για 16 χώρες.
Λίγο πριν ξεκινήσει η περίοδος του Ψυχρού Πολέμου και ενώ η Ευρώπη προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια της μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ΗΠΑ αποφάσισαν να χρηματοδοτήσουν την ανάκαμψή της.
Ο αμερικανός Πρόεδρος, Χάρι Τρούμαν, και ο υπουργός Εξωτερικών, Τζωρτζ Μάρσαλ αποφάσισαν το 1947 να αρχίσουν την χρηματοδότηση. Με το σχέδιο Μάρσαλ όπως έμεινε στην ιστορία δόθηκαν πάνω από 13 δισ στην Ευρώπη. Διαγράφηκε το προπολεμικό χρέος της Γαλλίας και λίγα χρόνια αργότερα και το γερμανικό.
Η Ελλάδα και η Τουρκία ήταν από τους πρώτους παραλήπτες της βοήθειας ως χώρες που, σύμφωνα με τις ΗΠΑ, κινδεύνευαν άμεσα από την εξάπλωση του κομμουνισμου.
Στην Ελλάδα την διαχείριση της οικονομικής ενίσχυσης ανέλαβε η Αμερικανική Οικονομικη Αποστολή που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1947.
Ο αρχηγός της αποστολής είχε κάνει ειδική αναφορά στο πρόβλημα της ελληνικής γραφειοκρατίας και στα φαινόμενα διαφθοράς που είχαν ριζώσει για τα καλά στην πολιτική και επιχειρηματική ζωή της χώρας.
Με τον όρο σχέδιο Μάρσαλ εννοείται η οικονομική ενίσχυση κρατών της ευρωπαϊκής ηπείρου, αποκύημα της εξωτερικής πολιτικής των Η.Π.Α. μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και της αντίληψης ότι η επικράτηση του κομμουνισμού θα αποτελούσε κίνδυνο για τα συμφέροντα και των Ηνωμένων Πολιτειών. Πήρε το όνομά του από τον υπουργό εξωτερικών των ΗΠΑ Τζορτζ Μάρσαλ.
«[…] το κύριο χαρακτηριστικό της αμερικανικής πολιτικής απέναντι στην Σοβιετική Ένωση θα πρέπει να είναι μία υπομονετική αλλά σταθερή και άγρυπνη ανάσχεση (containment) των επεκτατικών τάσεων της […]». - Τζορτζ Κίναν, Αμερικανός διπλωμάτης
Με τα λόγια αυτά δόθηκε το στίγμα της αμερικανικής πολιτικής που ακολουθήθηκε τα επόμενα χρόνια1. Στις 12 Μαρτίου του 1947 ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν, αγορεύοντας στο Κογκρέσο, δεσμεύθηκε ότι η χώρα του θα παρείχε γενναία οικονομική ενίσχυση στα κράτη που θα επιθυμούσαν και θα «[…] αντιστέκονταν σε απόπειρες καθυπόταξης από οπλισμένες μειοψηφίες ή από ξένες πιέσεις […]».
Οι θέσεις, αυτές, της αμερικανικής εξουσίας εκδηλώθηκαν στην Ευρώπη διαμέσου του Σχεδίου Μάρσαλ. Επρόκειτο για οικονομική βοήθεια που χορηγήθηκε σε χώρες της Ευρώπης. Αποσκοπούσε αφενός στην τόνωση των οικονομιών τους, (που με σημαντικά δάνεια χρηματοδότησαν έτσι τις κατεστραμμένες από τον πόλεμο αγορές τους) και αφετέρου, εξυπηρετούσε άμεσα την αμερικανική εξωτερική πολιτική, που επιθυμούσε να αποφευχθεί ο κίνδυνος να περιέλθουν οι χώρες αυτές, εξαιτίας ανέχειας, στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης. Η χορηγία της βοήθειας αυτής δεν έγινε με διμερείς διαδικασίες, αλλά με όρους που τέθηκαν από την Ουάσιγκτον. Αυτοί περιλάμβαναν την καταστολή των κομμουνιστικών απειλών και την έμμεση περιστολή της ανεξαρτησίας των δικαιούχων κρατών, μιας και με όπλο το μπλοκάρισμα των πιστώσεων η αμερικανική ηγεσία μπορούσε να πιέσει τις κυβερνήσεις σε περίπτωση που αρνούνταν να ανταποκριθούν στις επιθυμίες της. Τον Ιούλιο του 1947 ιδρύθηκε η «Επιτροπή για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία» (OEEC), που αποσκοπούσε στη διαχείριση του Σχεδίου Μάρσαλ, ενώ το 1949 ακολούθησε η ίδρυση από τους Σοβιετικούς του «Συμβουλίου Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας (COMECON)3.
Πρώτοι παραλήπτες της βοήθειας που παρείχε το σχέδιο Μάρσαλ, ήταν οι χώρες που κατά τη γνώμη της αμερικανικής ηγεσίας κινδύνευαν άμεσα από την εξάπλωση του κομμουνισμού, δηλαδή της Ελλάδας και της Τουρκίας. Ήδη την ίδια περίοδο, δηλαδή αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, στην Ελλάδα, κομμουνιστές αντάρτες είχαν έρθει σε ένοπλη αντιπαράθεση ενάντια στη φιλομοναρχική κυβέρνηση η οποία υποστηριζόταν από τους Βρετανούς που διατηρούσαν σημαντικές στρατιωτικές δυνάμεις στην χώρα. Στις 21 Φεβρουαρίου του 1947, όμως, η βρετανική κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι θα διέκοπτε κάθε βοήθεια στην Ελλάδα, αδυνατώντας να επωμιστεί το βάρος. Η αμερικανική κυβέρνηση αντέδρασε άμεσα, θεωρώντας ότι αν η Ελλάδα έπεφτε στα χέρια των κομμουνιστών, τότε όλη η Μέση Ανατολή και ένα μέρος της Βόρειας Αφρικής θα υπάγονταν στον έλεγχο της Μόσχας. Οι Αμερικανοί αντικατέστησαν τους Βρετανούς και η παρέμβασή τους αυτή κατέληξε στην επικράτηση της μοναρχικής κυβέρνησης τον Αύγουστο του 1949.
Με τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο έχουμε την απαρχή ενός αμερικανικού παρεμβατισμού που με πρόσχημα τον κομμουνιστικό κίνδυνο «πρόσφερε» την πλήρη συμπαράσταση, οικονομική και στρατιωτική, σε οποιαδήποτε χώρα κινδύνευε να συμπεριληφθεί στη σφαίρα επιρροής της Σοβιετικής Ένωσης6. Ο παρεμβατισμός αυτός καθόρισε την αμερικανική εξωτερική πολιτική για τα επόμενα είκοσι χρόνια, ενώ παράλληλα αποτέλεσε και τον ακρογωνιαίο λίθο του Βορειοατλαντικού Συμφώνου (North Atlantic Treaty Organization ή NATO), που ιδρύθηκε στις 4 Απριλίου του 1949.
Ο όρος "Σχέδιο Μάρσαλ" εδραιώθηκε ως μεταφορική έννοια, οποιουδήποτε μεγάλης κλίμακας κρατικού προγράμματος, που έχει ως στόχο να λύσει ένα κοινωνικό πρόβλημα. Χρησιμοποιείται κυρίως από τους Αμερικανούς φιλελεύθερους όταν ζητούν ομοσπονδιακή οικονομική κάλυψη για να διορθωθεί κάποια "αποτυχία" στον ιδιωτικό τομέα.
Δαπάνες
Η οικονομική βοήθεια του σχεδίου Μάρσαλ διαιρέθηκε ανάμεσα στις συμμετέχουσες χώρες, βασισμένη στο "κατά κεφαλήν" εισόδημα. Περισσότερη ενίσχυση δόθηκε στις μεγάλες βιομηχανικές δυνάμεις, καθώς επικρατούσε η άποψη ότι η αποκατάστασή τους ήταν στοιχειώδης για τη γενική αναβίωση της Ευρώπης. Ακόμη, περισσότερη "κατά κεφαλήν" βοήθεια δόθηκε στους Συμμάχους του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ λιγότερη δόθηκε σε αυτούς που αποτελούσαν τις Δυνάμεις του Άξονα, ή σε αυτούς που απλώς παρέμειναν ουδέτεροι. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει την ενίσχυση του σχεδίου Μάρσαλ ανά χώρα και έτος (σε εκατομμύρια δολάρια) από Το Σχέδιο Μάρσαλ Πενήντα Χρόνια Μετά. Δεν υπάρχει ξεκάθαρη ομοφωνία όσον αφορά τα ακριβή ποσά, καθώς διάφοροι στοχαστές διαφωνούν στο ποια ακριβώς στοιχεία της αμερικανικής βοήθειας εκείνη την περίοδο, ήταν μέρος του σχεδίου Μάρσαλ.
Οι πρώτοι ιστορικοί του σχεδίου Μάρσαλ το είδαν ως μία ολοκληρωτική επιτυχία της γενναιοδωρίας των Αμερικανών. Η κριτική όμως του σχεδίου Μάρσαλ έγινε δημοφιλής σε ιστορικούς της ρεβιζιονιστικής σχολής, όπως ο Ουώλτερ ΛαΦίμπερ, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 και του 1970. Υποστήριζαν πως το σχέδιο ήταν δείγμα του αμερικανικού οικονομικού ιμπεριαλισμού και πως αποτελούσε απόπειρα απόκτησης του ελέγχου της Δυτικής Ευρώπης, όπως ακριβώς οι Σοβιετικοί ήλεγχαν την Ανατολική. Όντας κάθε άλλο από γενναιόδωρο, οι κριτικοί του σχεδίου Μάρσαλ υποστήριξαν πώς ήταν αποτέλεσμα των γεωπολιτικών στόχων των Ηνωμένων Πολιτειών.
Ο οικονομολόγος Τάιλερ Κόουεν παρατήρησε πως τα κράτη που έλαβαν τη μεγαλύτερη "κατά κεφαλήν" ενίσχυση (Ηνωμένο Βασίλειο, Σουηδία, Ελλάδα) είδαν τη μικρότερη ανάπτυξη ανάμεσα στα έτη 1947 και 1955, ενώ τα κράτη που έλαβαν τη μικρότερη ενίσχυση (Γερμανία, Αυστρία, Ιταλία) αναπτύχθηκαν περισσότερο από τα υπόλοιπα. Πρέπει όμως να τονισθεί πως τα τελευταία ήταν και τα πιο κατεστραμμένα, άρα είχαν και τις μεγαλύτερες προοπτικές αποκατάστασης.
Σηµεία και Χαρακτηριστικά της Αµερικανικής Βοήθειας στην Ελλάδα από την Λήξη του Πολέµου µέχρι την εφαρµογή του Σχεδίου Μάρσαλ (1945– 1948).
Είναι γεγονός ότι το Σχέδιο Μάρσαλ αποτέλεσε εφαλτήριο για την Ευρωπαϊκή
µεταπολεµική οικονοµία συµβάλλοντας στη δηµιουργία των βάσεων της
Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ευρωαµερικανική συνεργασία στο πλαίσιο του Σχεδίου
Μάρσαλ συνέβαλε αποτελεσµατικά στην ανάκαµψη της ευρωπαϊκής οικονοµίας,
ενώ παράλληλα εδραίωσε την υπερατλαντική πολιτική και στρατιωτική
συνεργασία. Η αντίληψη για τους στόχους και τις επιπτώσεις της Αµερικανικής
οικονοµικής βοήθειας του Σχεδίου Μάρσαλ πρέπει να ιδωθεί µέσα από την οπτική
µίας ευρύτερης προσπάθεια αρωγής και ανοικοδόµησης τόσο της Ελλάδος όσο
και της ∆υτικής Ευρώπης.
Ενώ για τα δυτικοευρωπαϊκά κράτη το Σχέδιο Μάρσαλ χαρακτηρίζετε ως σταθµός
για την βιοµηχανική ανάπτυξη και τη δηµοσιονοµική και οικονοµική εξυγίανση,
για την Ελλάδα αποτέλεσε συνέχιση προσπαθειών οικονοµικής σταθερότητας και
την αναχαίτιση της κοµµουνιστικής απειλής. Η παρούσα µελέτη έχει ως βασικό
σκοπό να παρουσιάσει αφενός τα χρονολογικά ορόσηµα της Αµερικανικής
οικονοµικής βοήθειας από το τέλος του πολέµου µέχρι την εφαρµογή του
Σχεδίου Μάρσαλ και αφετέρου την δυναµική του ελληνικού διοικητικού και
οικονοµικού µηχανισµού στη διαχείριση των κονδυλίων.
Η φύση των δυσχερειών που αντιµετώπισε η ∆ιοίκηση Οικονοµικής Συνεργασίας
στην Αθήνα, στην προσπάθεια για την εφαρµογή του Σχεδίου Μάρσαλ, δεν ήταν
καινοφανής. Οι πολυµερείς και διµερείς συµφωνίες οικονοµικής βοήθειας που
συνήψαν οι ελληνικές κυβερνήσεις από την λήξη των εχθροπραξιών του Β’
Παγκοσµίου Πολέµου, µέχρι την εφαρµογή του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα
τον Ιούλιο του 1948, είχαν ήδη καταδείξει τα λειτουργικά προβλήµατα της
δηµόσιας διοίκησης αλλά και την ένταση της πολιτικής και κοινωνικής
αντιπαράθεσης.
Παρά τα εµπόδια που εµφανίστηκαν πριν ακόµα αναχωρήσουν τα κατοχικά
στρατεύµατα, η κυβέρνηση του Νικολάου Πλαστήρα έσπευσε να συνάψει
συµφωνία για την ∆ιασυµµαχική Οργάνωση Αρωγής και Αποκαταστάσεως
(UNRRA) για την αποκατάσταση των Ελλήνων πληγέντων από τον πόλεµο. Η
συµφωνία της Ελλάδος µε την UNRRA που υπεγράφη την 1 Μαρτίου 1945,
τέσσερις µήνες µετά την άφιξη της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου
Παπανδρέου στην Αθήνα, συνιστούσε ουσιαστικά την πρώτη µεταπολεµική
προσπάθεια κοινωνικοοικονοµικής ανόρθωσής της Ελλάδας. Με την εν λόγω
συµφωνία που επικυρώθηκε στις 29 Μαρτίου, η διανοµή των εφοδίων ανετίθετο
σε αρµόδιους φορείς του ελληνικού κράτους. Ωστόσο, τα πλήγµατα που είχε
2
υποστεί τόσο η υποδοµή του Ελληνικού κράτους από τις κατοχικές δυνάµεις1 όσο
και η ανεπαρκής λειτουργία της δηµόσιας διοίκησης δεν επέτρεψαν την επιτυχή
διανοµή των εφοδίων του διεθνούς οργανισµού. Η έλλειψη διαχειριστικών αρχών
του προγράµµατος διανοµής των εφοδίων της UNRRA αποτέλεσε γόνιµο έδαφος
για την έξαρση κρουσµάτων αισχροκέρδειας και µαύρης αγοράς.
2
Η βοήθεια της UNRRA έπαψε να υφίσταται, τυπικά, στις 31 ∆εκεµβρίου 1946.
Εντούτοις, η Ελλάδα συνέχισε να επωφελείται από τα κονδύλια του σχετικού
λογαριασµού που είχε προβλεφθεί για τον σκοπό αυτό, µέχρι τις 31 Σεπτεµβρίου
1947. Συνολικά η Ελλάδα έλαβε 416,2 εκατοµµύρια δολάρια γεγονός που την
κατατάσσει στους πρώτους πέντε αποδέκτες οικονοµικής βοήθειας στο σύνολο
των 17 συµµετεχόντων κρατών.
3 Η καθυστέρηση στην απορρόφηση των
κονδυλίων που είχαν πιστωθεί στην Ελλάδα, αλλά και η ανεπάρκεια µέσων
διανοµής των αγαθών, αποκάλυψαν για πρώτη φορά το έλλειµµα της ελληνικής
δηµόσιας διοίκησης.
Στη συγκεκριµένη προσπάθεια αρωγής δεν συµµετείχαν µόνο νεοσύστατοι
διεθνείς οργανισµοί όπως η UNRRA, αλλά και το Βρετανικό κράτος που εξαιτίας
των ιστορικών δεσµών του µε την Ελλάδα συνέβαλε στην προσπάθεια
κατοχύρωσης της εθνικής ασφάλειας και κοινωνικής αποκατάστασης. Για την
περίοδο µεταξύ Οκτωβρίου 1944 και Ιουνίου 1947, οπότε και έφτασε στην Αθήνα
η Αµερικανική Αποστολή (AMAG), οι Αγγλικές κυβερνήσεις είχαν προσφέρει στην
Ελλάδα βοήθεια ύψους 228 εκατοµµυρίων δολαρίων. Τα 2/3 της βοηθείας ($152
εκατοµµύρια) ήταν στρατιωτικό υλικό, ενώ το υπόλοιπο των $76 εκατοµµυρίων
είχε τη µορφή δανείων4
. Στις 24 Φεβρουαρίου 1947, ο Βρετανός Πρέσβης στις
ΗΠΑ γνωστοποίησε στον Αµερικανό Υπουργό Εξωτερικών την αδυναµία της
Βρετανίας να συνεχίσει την οικονοµική και στρατιωτική βοήθεια προς την
1 Κωνσταντίνος ∆οχιάδης Θυσίες της Ελλάδος Αιτήµατα και Επανορθώσεις στον Β’ Παγκόσµιο
Πόλεµο (Εκδόσεις Υπουργείου Ανοικοδοµήσεως, Αθήνα 1947), B. Sweet-Escott, Greece, A Political
and Economic Survey, 1939 – 1953, Royal Institute of International Affairs, London 1954
2
Foreign Relations of the United States (FRUS): 1945 VIII, Jackson προς Lehman, Αθήνα 7
Οκτωβρίου 1945, σελ. 247. F Smothers, W. H. McNeill, Elizabeth D. McNeill, Report on the
Greeks, (New York 1948), σελ, 76., Sweet-Escott, Greece: A Political and Economic Survey 1939
– 1953, ( London 1954). σελ. 98. Β. Κόντης, Η Αγγλοαµερικανική Πολιτική και το Ελληνικό
Πρόβληµα 1945 – 1949 (Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986) σελ. 90.
3
Η Τράπεζα της Ελλάδος προσδιορίζει το σύνολο του πόσου της χορηγηθείσας βοήθεια από την
UNRRA προς την Ελλάδα στα $416,2 εκατοµµύρια (Τα Πρώτα Πενήντα Χρόνια της Τραπέζης της
Ελλάδος, Αθήνα 1978) σελ. 271. Αναφορά του Bureau of Supply Final Operational Report of
UNRRA, Μάρτιος 1948, προσδιορίζει το ποσό της βοηθείας σε $346, 726,000 (Αρχείο Σχεδίου
Μάρσαλ, Φάκελος ΙΙ, Υπηρεσία Ιστορικού και ∆ιπλωµατικού Αρχείου, ΥΠΕΞ), ενώ σε 347
εκατοµµύρια δολάρια παρουσιάζει την οικονοµική βοήθεια της UNRRA και ο Αθανάσιος
Σµπαρούνης στο βιβλίο του Μελέται και Αναµνήσεις εκ του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου (Αθήνα,
1950) σελ. 286.
4
Diomedes Psilos & Richard M. Westebbe, Report No. 10 Public International Developments
Financing in Greece (Columbia University School of Law, New York September 1964) σελ. 16.
3
Ελλάδα µετά τις 31 Μαρτίου 19475
. Η απόφαση των Βρετανών να αποσύρουν
την οικονοµική και στρατιωτική στήριξη προς την Ελλάδα ήταν αποτέλεσµα,
µεταξύ άλλων, και των συνεπειών της Αγγλοαµερικανικής οικονοµικής
Συµφωνίας, τον ∆εκέµβριο του 1945, η οποία όριζε πίστωση ύψους $3.75
δισεκατοµµυρίων δολαρίων µε αντάλλαγµα την µετατρεψιµότητα της στερλίνας
σε δολάρια6
. Ο Dean Acheson και ο William Clayton υποστήριζαν συγκεκριµένα,
επ’ αυτού πώς αν η στερλίνα δεν αποδεσµευόταν για να µετατραπεί στη
συνέχεια σε δολάρια, οι πιστωτές της Αγγλικής αγοράς θα εξαναγκάζονταν να
προµηθεύονται αγαθά από χώρες που χρησιµοποιούσαν µόνο το Αγγλικό νόµισµα
αποκλείοντας κατά αυτόν το τρόπο την αµερικανική αγορά.
7
. Η κατολίσθηση του
αγγλικού νοµίσµατος που επήλθε µετά την Αγγλοαµερικανική οικονοµική
συµφωνία αλλά και οι ανάγκες που προέκυψαν κατά το δριµύ χειµώνα 1946-1947
επέβαλαν στην αγγλική κυβέρνηση την εκταµίευση µεγαλύτερου από το
προβλεπόµενο µέρος του Αµερικανικού δανείου για ίδιες ανάγκες. Ως εκ τούτου,
η δυνατότητα των βρετανών για συνέχιση της οικονοµικής και στρατιωτικής
στήριξης προς την Ελλάδα αρχικά µειώθηκε και στην συνέχεια τερµατίστηκε.
Η βρετανική αποχώρηση από την Ελλάδα ανακοινώθηκε σε µια ώριµη, για τις
ελληνοαµερικανικές σχέσεις στιγµή. Η αποστολή του Πρέσβη Paul Porter στην
Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1947, αλλά και η παρουσία του Αµερικανού Gardner
Patterson, ως οικονοµικό σύµβουλο της ελληνικής κυβέρνησης από της 4
Απριλίου 1946, είχαν προετοιµάσει το έδαφος της βρετανικής αναχώρησης8
.
Η Ελληνοαµερικανική οικονοµική συνεργασία δεν αποτέλεσε την διάδοχη
κατάσταση του τερµατισµού της Βρετανικής παρουσίας στην Ελλάδα. Και τούτο
διότι οι πρώτες προσπάθειες των ελληνικών µεταπολεµικών κυβερνήσεων να
εξασφαλίσουν οικονοµική βοήθεια από τις ΗΠΑ είχαν ήδη αρχίσει από το 1945
µέσω της UNRRA, αλλά και ταυτόχρονα µέσω ιδιωτικών και κρατικών φορέων. Οι
περισσότερες προσπάθειες πάντως δεν επέφεραν τα προσδοκώµενα από τις
Ελληνικές κυβερνήσεις αποτελέσµατα. Η αναγκαία πίστωση η οποία εκτιµάτο
περί τα $20 εκατοµµύρια από την Εξωτερική Οικονοµική ∆ιοίκηση (FEA) προς το
Ελληνικό κράτος δεν επιτεύχθηκε, διότι η Ελληνική αντιπροσωπεία δεν είχε
υποβάλει τα αιτήµατα προς τη FEA πριν από το τέλος των εχθροπραξιών στον
5
British Aide Memoir to Department of State, 24 Φεβρουαρίου, 1947 (RG 59 Class 8 International
Affairs of State 868.00, Political Affairs of Greece Box 7027, National Archives and Records
Administration, Washington DC) επίσης στο βιβλίο του Bruce Kuniholm, The Origins of the cold
War in the Near East: Great Power Conflict and Diplomacy in Iran, Turkey and Greece (Princeton,
N.J.: Princeton University Press, 1989) σελ. 85.
6
John Killick, The U.S. and European Reconstruction 1945 – 1960 (Keele University Press) pg.
36. Diane B. Kunz, Butter and Guns: America’s Cold War Economic Diplomacy (The Free Press,
1997) σελ.40-41.
7
Randall Woods. A Changing of the Guard: Anglo-American Relations, 1941-1946 (Chapel Hill:
University of North Carolina Press, 1991) σελ. 188-211.
8
Michael Mark Amen, American Foreign policy in Greece 1944/1949: Economic Military and
Institutional Aspects (Peter Lang Ltd. , Frankfurt am Main 1978) σελ. 90.
4
Ειρηνικό, οπότε και η Αµερικανική εταιρεία “United States Commercial Company -
U.S.C.C, έπαψε να είναι αρµόδια για την διαχείριση των κονδυλίων9
. Στο πλαίσιο
της προσπάθειας εξεύρεσης χορηγού, εκπρόσωπος της Εξωτερικής Οικονοµικής
∆ιοίκησης πρότεινε στα µέλη της Ελληνικής Οικονοµικής Αντιπροσωπείας10 στην
Ουάσιγκτον να υποβάλουν αίτηµα δανειοδότησης στην τράπεζα ΕισαγωγώνΕξαγωγών.
Η σχέση της ελληνικής κυβέρνησης µε την Τράπεζα Εισαγωγών-Εξαγωγών είχε
είδη εγκαινιασθεί στις 20 Αυγούστου 1945, όταν ο Έλληνας Πρέσβης στην
Ουάσιγκτον, υπέβαλε αίτηµα για δάνειο $250 εκατοµµυρίων. Τα υποβληθέντα
όµως από τους αρµόδιους ελλιπή δικαιολογητικά για τη δανειοδότηση είχαν ως
αποτέλεσµα τη χορήγηση στην Ελλάδα µόνο του 10% του αιτηθέντος δανείου,
και µάλιστα µόνο κατόπιν πρόσθετων διαβουλεύσεων µε τα µέλη της Τράπεζας
Εισαγωγών-Εξαγωγών. Η τελική συµφωνία για τη χορήγηση οικονοµικής βοήθειας
προς την Ελλάδα υπεγράφη στις 16 Ιανουαρίου 1946, µεταξύ του Έλληνα
πρέσβη στην Ουάσιγκτον Κίµωνα ∆ιαµαντόπουλου, και του προέδρου της
Τράπεζας Εισαγωγών-Εξαγωγών William McChesney Martin Jr. Το χρονικό
διάστηµα των 5 µηνών, που παρήλθε από την υπογραφή της συµφωνίας στην
Ουάσιγκτον, µέχρι τη λήψη των απαιτούµενων στοιχείων για την επικύρωση και
εφαρµογή της στην Αθήνα, αλλά και το διάστηµα των 10 µηνών που µεσολάβησε
από την υπογραφή της παραπάνω συµφωνίας µέχρι την πρώτη εκταµίευση του
δανείου, δηµιούργησε κλίµα δυσπιστίας µεταξύ των τραπεζικών στελεχών και της
µόνιµης ελληνικής αντιπροσωπείας µειώνοντας το κύρος της ελληνικής
αποστολής στο πλαίσιο των επαφών µε τους αρµόδιους φορείς του κυβερνητικού
και τραπεζικού περιβάλλοντος11. Ένα χρόνο αργότερα, ενώ ήδη η Ελλάδα είχε
εκταµιεύσει $14,6 εκατοµµύρια, η συνεργασία της Τράπεζας ΕισαγωγώνΕξαγωγών µε το Ελληνικό κράτος διακόπηκε λόγω του ότι η διοίκηση της
τράπεζας δεν αποδέσµευε το υπόλοιπο του δανείου, ώστε να χρησιµοποιηθεί από
την Ελληνική κυβέρνηση12.
Παράλληλα µε τις διαβουλεύσεις για δανειοδοτήσεις από τον τραπεζικό τοµέα, η
Ελλάδα είχε προχωρήσει και σε άντληση κονδυλίων για αγορές αναγκαίων υλικών
9 Έκθεση της Ελληνικής Οικονοµικής Επιτροπής στη Ουάσιγκτον προς το Υπουργείο Εξωτερικών,
10/1/1947 (Φάκελος Ι, υποφάκελος 3, Αρχείο Σχεδίου Μάρσαλ, Υπηρεσία Ιστορικού και
∆ιπλωµατικού Αρχείου (Υ∆ΙΑ), ΥΠΕΞ)
10 Η Ελληνική Οικονοµική Αντιπροσωπεία ιδρύθηκε µε το άρθρο 2 του Ν.∆/τος της 6 Μαίου 1946
‘περί ρυθµίσεως ζητηµάτων εν τη εκτελέσει των συµβάσεων δανείων δια την ανασυγκρότηση της
χώρας’ και έδρευε στην Ουάσιγκτον και αποτελείτο από τους Αλέξανδρο. Ι. Αργυρόπουλο,
Χαράλαµπο Θεοδορόπουλο, και Παύλο Οικονόµου-Γκόυρα. 11 Πρακτικά της Υποεπιτροπής Τραπεζικών και Νοµισµατικών Υποθέσεων της Γερουσίας 8
Απριλίου, 1947 [Αρχείο Σχεδίου Μάρσαλ Φάκελος. Ι, Υποφάκελος. 3, Υ∆ΙΑ, ΥΠΕΞ]
12 Κρυπτογραφικό Τηλεγράφηµα 40 από Γκούρα (Ουάσιγκτον) προς ΥΠΕΞ 6/1/47 ( Αρχείο
Σχεδίου Μάρσαλ 1947 Φ1 Υποφάκελλος 3 Υ∆ΙΑ, ΥΠΕΞ) Η απελευθέρωση των δεσµευµένων
κονδυλίων ($11.000.000) έγινε µερικούς µήνες αργότερα µετά την εγκατάσταση της ΑMAG στην
Αθήνα. (Κρυπτογραφικό τηλεγράφηµα Ουάσιγκτον προς Αθήνα ΑΠ 5324 24/7/47, Αρχείο
Σχεδίου Μάρσαλ Φακ. 1, Υποφ. ΙΙΙ).
5
σε συνεργασία µε αµιγώς δηµόσιους φορείς. Στο πλαίσιο αυτό η Κυβέρνηση του
Κωνσταντίνου Τσαλδάρη προέβη στη σύναψη συµφωνίας µε την Foreign
Liquidation Committee για την αγορά διαθέσιµου πλεονάζοντος συµµαχικού
υλικού. Η Ελληνική κυβέρνηση υπέγραψε για αυτό το σκοπό τέσσερις διαδοχικές
συµφωνίες σε διάστηµα 5 µηνών για την αγορά υλικού αξίας $55
εκατοµµυρίων13, ιδρύοντας παράλληλα τον Κρατικό Οργανισµό Πλεονάζοντος
Συµµαχικού Υλικού (Ο.∆.Ι.Σ.Υ) για την υλοποίηση των αγορών αυτών.
Παρά τις αλλεπάλληλες προσπάθειες οικονοµικής ενίσχυσης και κοινωνικής
αρωγής, η αδυναµία των διαδοχικών Ελληνικών κυβερνήσεων14 και του κρατικού
µηχανισµού να διαµορφώσουν ουσιαστικό σχέδιο οικονοµικής σταθεροποίησης
και ανασυγκρότησης, καθώς και ο εµφύλιος πόλεµος που εισήλθε στη τρίτη και
τελική φάση του τον Μάρτιο του 1946, δεν επέτρεψαν την ουσιαστική
ανοικοδόµηση της χώρας µε ρυθµούς αντίστοιχους των υπόλοιπων Ευρωπαϊκών
κρατών.
Η Αµερικανική κυβέρνηση, πού αντιµετώπιζε τις εξελίξεις στην Ελλάδα µε
ενδιαφέρον µέχρι το τέλος του 1945, εξέφρασε έντονη ανησυχία για την
κατάσταση στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου µετά τις ενέργειες των
Σοβιετικών, τον Ιανουάριο του 1946, για απόσχιση τµήµατος του Ιράν µε σκοπό
την δηµιουργία Αζερικού και Κουρδικού κρατιδίου15. ∆ύο µήνες αργότερα, ο
πρωθυπουργός της Αγγλίας κατά τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεµο, Winston Churchill, θα
αναφερθεί σε οµιλία του σε Αµερικανικό πανεπιστήµιο στο σιδηρούν
παραπέτασµα που διχοτοµεί την Ευρώπη ορίζοντας τις συντεταγµένες του
ψυχρού πολέµου στην Γηραιά Ήπειρο16. Οι ιδεολογικές παρατάξεις
περιχαράκωναν µε γοργούς ρυθµούς την κεντρική και δυτική Ευρώπη,
καθορίζοντας το ψυχροπολεµικό πεδίο της µεταπολεµικής περιόδου.
Για την Ελλάδα η ιδεολογική αντιπαράθεση είχε εξελιχθεί σε εµφύλιο πόλεµο,
ανάγοντας την χώρα σε κρίσιµο πεδίο σύγκρουσης µεταξύ Ανατολικού και
∆υτικού συνασπισµού. Η Βρετανική αδυναµία υποστήριξης της Ελλάδας, όπως
επίσης και η Αµερικανική αντίδραση στον κοµµουνιστικό επεκτατισµό και την
ενδεχόµενη απαγόρευση πρόσβασης από τους Σοβιετικούς τόσο σε
13 Συµφωνία µεταξύ της Ελληνικής Κυβερνήσεως και της FLC για πιστώσεις των $10
εκατοµµυρίων 16/5/1946 (ΦΕΚ 219/1946), $10 εκατοµµυρίων, 25/9/1946 (ΦΕΚ 374/1946), $25
4/10/1946 (ΦΕΚ 374/1946), $10 εκατοµµύρια15/5/1946, (ΦΕΚ 124/1947). Office of Foreign
Liquidation Commissioner, Reports to Congress on Foreign Surplus Disposal, April 1946 to June
1949 (Fourteenth Report).
14 Από την έλευση της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Γ. Παπανδρέου στις 18.10.1944 µέχρι
την απόφαση της Βρετανικής κυβέρνησης να αποσύρει την οικονοµική βοήθεια και στρατιωτική
παρουσία στην Ελλάδα στις 24.2.1947 ορκίστηκαν 11 κυβερνήσεις. 15 Melvyn Leffler, A Preponderance of Power: National Security, the Truman Administration, and
the Cold War (Stanford, California, Stanford University Press, 1992) pg. 79.
16 Στις 9 Φεβρουαρίου ο Στάλιν είχε αναφέρει σε οµιλία του των «δύο στρατοπέδων», πώς η
Σοβιετική ένωση δεν µπορεί να συνυπάρξει µε τη ∆ύση.
6
πλουτοπαραγωγικές περιοχές όσο και σε οικονοµικές αγορές, αποτέλεσαν τις
κύριες αιτίες του αυξηµένου ενδιαφέροντος για τις Ελληνικές εξελίξεις17.
Τέσσερις µέρες πριν την επίδοση του Αγγλικού διαβήµατος περί αδυναµίας
οικονοµικής στήριξης προς την Ελληνική κυβέρνηση, ο Loy Hendrson, αρµόδιος
για την Μ. Ανατολή και την Ν. Ασία, προειδοποίησε τον Μάρσαλ για την κρίσιµη
κατάσταση στην Ελλάδα18. To διάβηµα του Βρετανού Πρέσβη, Λόρδου
Inverchapel προς τον Αµερικανό Υπουργό Εξωτερικών George C. Marshall,
λειτούργησε ως αφορµή για τη κυβέρνηση Τρούµαν η οποία έσπευσε να
εξασφαλίσει έγκριση του Κογκρέσου για αποστολή οικονοµικής βοήθειας στην
Ελλάδα.
Το διάγγελµα του Προέδρου Τρούµαν στη Γερουσία και τη Βουλή των
Αντιπροσώπων την 12η Μαρτίου 1947 σηµατοδότησε µία νέα εποχή για την
Αµερικανική εξωτερική πολική. Το ∆όγµα Μονρόε, που ενσάρκωνε την πολιτική
του αποµονωτισµού της Β. Αµερικής αντικαταστάθηκε, 124 χρόνια αργότερα,
από το ∆όγµα Τρούµαν το οποίο προσέφερε υποστήριξη σε φιλελεύθερα κράτη
και λαούς που αντιστέκονταν στις προσπάθειες υποδούλωσης από εσωτερικούς ή
εξωτερικούς παράγοντες. Ο Πρόεδρος Τρούµαν τόνισε χαρακτηριστικά πως «αν
αποτύχουµε στην παροχή βοήθειας προς την Ελλάδα και την Τουρκία αυτή την
κρίσιµή ώρα, οι επιπτώσεις τόσο για τη ∆ύση όσο και για την Ανατολή θα είναι
εκτεταµένες»19. Το Αµερικανικό Κογκρέσο υπερψήφισε το ∆όγµα Τρούµαν στις
22 Μαΐου 1947 ενώ σε διακρατικό επίπεδο, η συµφωνία παροχής οικονοµικής
βοήθειας προς την Ελλάδα υπεγράφη στις 20 Ιουνίου 194720. Η κατανοµή της
βοηθείας ορίστηκε σε 149 εκατοµµύρια δολάρια για στρατιωτικές δαπάνες, 146,5
εκατοµµύρια δολάρια για οικονοµική ενίσχυση και έργα ανασυγκρότησης και 4,5
εκατοµµύρια δολάρια για έξοδα διαχείρισης21. Ωστόσο, πριν παρέλθει το έτος,
εξαιτίας των αναγκών του Ελληνικού Στρατού για την αντιµετώπιση των
συνεπειών του εµφυλίου πολέµου, διατέθηκαν και δαπανήθηκαν 14 εκατοµµύρια
δολάρια από το τµήµα της οικονοµικής ανασυγκρότησης για τις στρατιωτικές
ανάγκες, αναβιβάζοντας έτσι το ποσό των στρατιωτικών δαπανών σε 172
17 NSC 42/1 A Report to the President by the National Security Council on U.S. Objectives with
Respect to Greece and Turkey to Counter Soviet Threats to U.S. Security. (March 22, 1949) NSC
case # 76E00485 Box A-020 RG-059 NARA, Washington, D.C.
18 Office Memorandum from Loy Henderson to Secretary of State Marshall, February 20, 1947
868.00 (Political Affairs of Greece) Box 7027, RG 59 Class 8 International Affairs of State, NARA
Washington D.C.
19 Aid to Greece and Turkey, A collection of State Papers (Bulletin Supplement May 4, 1947,
Department of State publication 2802) σελ. 831
20 Public Law 75 80th Congress, 1rst Session. Η βοήθεια στο πλαίσιο του ∆όγµατος Τρούµαν
επικυρώθηκε από την Ελληνική Βουλή στις 2 Σεπτεµβρίου 1948 (Α.Ν. 763, ΦΕΚ 217). Η
επικύρωση από την Ελληνική Κυβέρνηση για την εγκατάσταση Αµερικανικής αποστολής για την
εφαρµογή του προγράµµατος αρωγής έγινε µε τον ίδιο νόµο. 21 Έκθεση του ∆ιοικητού της Τραπέζης της Ελλάδος προς το ∆ιοικητικό Συµβούλιο σχετικά µε τον
ισολογισµό του έτους 1947. σελ. 19. Michael Mark Amen, American Foreign Policy in Greece
1944/1949: Economic, Military and Institutional Aspects (European University Papers Series XXXI,
Peter Land Ltd. Franfurt am Main, 1978) pg. 133-134
7
εκατοµµύρια δολάρια22. Η παροχή οικονοµικής βοήθειας συνοδεύτηκε µε την
αποστολή Αµερικανικού διαχειριστικού κλιµακίου για να συνεργασθεί και να
συµβουλέψει αρµόδια τµήµατα της ελληνικής δηµόσιας διοίκησης. Ο υφυπουργός
Εξωτερικών για θέµατα οικονοµίας William Clayton, σε σηµείωµα του προς τους
προϊσταµένους του στο Υπουργείο Εξωτερικών επεσήµανε, πέντε µέρες µετά το
ψήφισµα για οικονοµική βοήθεια προς την Ελλάδα και την Τουρκία, ότι την
επίβλεψη µελλοντικού προγράµµατος βοήθειας θα πρέπει να έχουν αποκλειστικά
οι ΗΠΑ για να αποφευχθούν τα προβλήµατα και η δυσλειτουργίες που
εκδηλώθηκαν µε την UNRRA23. Η άποψη του Clayton βασιζόταν στο πόρισµα της
υπηρεσίας προϋπολογισµού που επεσήµαινε χαρακτηριστικά ότι η οικονοµική
βοήθεια των ΗΠΑ στην Ελλάδα για την περίοδο µεταξύ 1ης Ιουλίου 1940 και
31ης ∆εκεµβρίου 1946 ανερχόταν σε 350.3 εκατοµµύρια δολάρια, χωρίς όµως να
συνυπολογίζονται τα 245.4 εκατοµµύρια δολάρια που είχαν προσφέρει οι ΗΠΑ
στην Ελλάδα στο πλαίσιο της UNRRA24. ∆εδοµένου ότι η παροχή οικονοµικής
βοήθειας δεν επέφερε τα επιθυµητά για την Ελλάδα αποτελέσµατα, ενώ
παράλληλα ελάµβανε ανησυχητικές διαστάσεις ο κοµουνιστικός κίνδυνος, η
κυβέρνηση Τρούµαν όρισε ειδική αποστολή που θα λειτουργούσε επικουρικά για
την αποτελεσµατική χρήση των κονδυλίων. Η απόφαση δηµιουργίας
Αµερικανικής Αποστολής Βοηθείας στην Ελλάδα (AMAG) υπό την διεύθυνση του
Dwight Griswold, αποκάλυπτε το ενεργό ενδιαφέρον της κυβερνήσεως Τρούµαν
για τη χώρα, ανοίγοντας παράλληλα ένα δίαυλο επικοινωνίας παρόµοιο µε αυτόν
που στο παρελθόν λειτουργούσε µέσω της Βρετανικής διοίκησης στην Αθήνα25.
Η διακοµµατική απόφαση του Κογκρέσου να υποστηρίξει την Ελλάδα έναντι του
κοµµουνιστικού κινδύνου και να συµβάλει παράλληλα στην µεταπολεµική
ανοικοδόµηση της χώρας µπορεί να χαρακτηριστεί τόσο ως το προανάκρουσµα
του Σχεδίου Μάρσαλ όσο και των προγραµµάτων βοήθειας που εφαρµόστηκαν
επικουρικά για την υποστήριξη και άλλων κρατών που δέχονταν πιέσεις από τη
Σοβιετική Ένωση. Εννέα µέρες µετά την έγκριση της οικονοµικής βοήθειας του
∆όγµατος Τρούµαν το Κογκρέσο ψήφισε επιπρόσθετη βοήθεια έκτακτης
περιθάλψεως ύψους 350 εκατοµµυρίων δολαρίων για χώρες που δεν µπορούσαν
να καλύψουν τις βασικές ανάγκες σε τροφή, φάρµακα, ρουχισµό και καύσιµα.
22 Second Report to Congress on Assistance to Greece and Turkey. (Department of State,
publication 3035 Economic Cooperation Series 3, released February 1948). σελ. iv .
23 Clayton memorandum of May 27, 1947 U.S. Dept. of State, FRUS 1947, Vol. 3: “The European
Crisis” (Washington, D.C. 1972) 230-232.
24 “U.S. Government Transactions with Greece July 1, 1940 – December 31, 1946” pg. 1 RG 59
LOT 24 Box 19 Records of the Office of Greek Turkish and Iranian Affairs “Miscellaneous Reports”
(NARA)
25 Η βρετανική κυβέρνηση εγκατέστησε στην Αθήνα µετά το τέλος των εχθροπραξιών το
Συµµαχικό Πρόγραµµα Στρατιωτικού Συνδέσµου (Allied Military Liaison Program – ML). Με την
ελληνοαγλική συµφωνία της 24ης Ιανουαρίου 1946 ιδρύθηκε η Επιτροπή Νοµισµατικού Ελέγχου
(Currency Control Committee – CCC) που είχε συµβουλευτικό ρόλο σε θέµατα προϋπολογισµού,
αύξηση µισθών και την χρήση του συναλλάγµατος. Τις αρµοδιότητες του CCC ανέλαβε το
καλοκαίρι του 1947 η AMAG.
8
Ενώ όµως το ποσό της βοήθειας περιοριζόταν σε 15 εκατοµµύρια δολάρια για
κάθε κράτος, για τα κράτη που αντιµετώπιζαν άµεσα τον κίνδυνο του
κοµµουνιστικού επεκτατισµού όπως η Αυστρία και η Ελλάδα, οι περιορισµοί δεν
ίσχυσαν26.
Την Άνοιξη του 1947 η πολιτική ηγεσία των Ηνωµένων Πολιτειών,
αντιµετωπίζοντας τη διαρκή υπονόµευση από τη Σοβιετική Ένωση της
προσπάθειας ευρωπαϊκής ανοικοδόµησης και τον συνυφασµένο κίνδυνο για τα
Ευρωπαϊκά κράτη, αποφάσισε να προωθήσει πρόγραµµα αµοιβαίας οικονοµικής
βοήθειας. Οι Αµερικανοί ιθύνοντες που είχαν εκφράσει αρχικά ενδοιασµούς για
την πολιτική του Προέδρου Τρούµαν έναντι της Ελλάδας, ανταποκρίθηκαν θερµά
στις προτάσεις του Υπουργού Εξωτερικών George C. Marshall για την
ανοικοδόµηση της Ευρώπης όπως τις ανέπτυξε στην τελετή αποφοίτησης του
Πανεπιστηµίου Harvard στις 5 Ιουνίου 1947 αναφέροντας µεταξύ άλλων ότι
«οποιαδήποτε βοήθεια της Αµερικανικής Κυβερνήσεως θα πρέπει να αποτελεί
θεραπεία και όχι µόνο µία απλή καταπραϋντική ενέργεια»27.
Η εφαρµογή της ‘θεραπευτικής αγωγής’ που πρότεινε ο Marshall θα απαιτούσε
το συνδυασµό πρωτοβουλίας Ευρωπαϊκών κρατών µε την παροχή Αµερικανικής
υλικοτεχνικής υποστήριξης. Σε αντίθεση µε τα προγενέστερα προγράµµατα
οικονοµικής βοήθειας και µετά τις εµπειρίες των µεµονωµένων ανεπιτυχών
προσπαθειών αρωγής και ανοικοδόµησης των Ευρωπαϊκών κρατών, το Σχέδιο
Μάρσαλ στόχευε πλέον στον συντονισµό των τελευταίων καταρχήν µεταξύ τους
και στη συνέχεια σε συνεργασία µε τις ΗΠΑ. Οι Αµερικανοί αξιωµατούχοι
ευελπιστούσαν πως η δηµιουργία ενοποιηµένης Ευρωπαϊκής αγοράς θα
προωθούσε την ταχεία ανοικοδόµηση των Ευρωπαϊκών κρατών, την ΓαλλοΓερµανική προσέγγιση αλλά και την ανάσχεση της Σοβιετικής απειλής.
Παράλληλα, τα µέσα που θα εξασφάλιζαν την Ευρωπαϊκή ανάπτυξη θα
προέρχονταν από την Αµερικανική βιοµηχανία, που αναζητούσε απεγνωσµένα
έναν νέο παγκόσµιο ρόλο για να µην επέλθει ύφεση στην Αµερικανική οικονοµία
και κατ’ επέκταση ανάλογη επίδραση στη κοινωνία28.
26 Public Law 84 80th Congress 1rst Session (31/5/1947) . [Ν. 764 της 3/9/1948 – ΦΕΚ
219/1948]. Η Ελλάδα εισέπραξε συνολικά 50 εκατοµµύρια δολάρια στο πλαίσιο του ∆ηµόσιου
Νόµου 84.
27 Department of State Bulletin, June 15, 1947, pp 1159-1160 28 Η Βιβλιογραφία για τους σκοπούς της εφαρµογής του Σχεδίου Μάρσαλ είναι πλούσια.
Ενδεικτικά αναφέρω άρθρα των Michael Hogan, (1982). “The Search for a Creative Peace: The
United States, European Unity and the Origins of the Marshall Plan.” Diplomatic History VI: 267-
285. Michael Hogan, “American Marshall Planers and the Search for a European Neocaspitalism.”
American Historical Review 90, (1985 February), D Barbezat, "The Marshall Plan and the Origin
of the OEEC. Explorations in OEEC History, edited by O. H. S. Richard Griffiths, Paris:
Organization for Economic Cooperation Development (Washington, DC OECD Washington Center,
1997). S. Jackson, “Prologue to the Marshall Plan: The Origins of the American Commitment for
a European Recovery Program” Journal of American History ( 65, March 1979).
9
Ο πολύπλοκος διοικητικός και εκτελεστικός µηχανισµός που συστάθηκε για την
εφαρµογή του Σχεδίου Μάρσαλ, συνέβαλε στην συνεργασία και σύγκλιση των
ευρωπαϊκών κρατών µέσω µίας οικονοµικής συνεργασίας. Ο συνασπισµός των 16
Ευρωπαϊκών κρατών που αποτελούσε τον Οργανισµό Ευρωπαϊκής Οικονοµικής
Συνεργασίας (OEEC), συνεργαζόµενος µε τη Αµερικανική ∆ιοίκηση Οικονοµικής
Συνεργασίας (ECA) στο Παρίσι, που ήταν υπεύθυνος για την διανοµή των
κονδυλίων του Ευρωπαϊκού Προγράµµατος Ανασυγκρότησης (ERP) γνωστού ως
Σχέδιο Μάρσαλ.
Μολονότι το Σχέδιο Μάρσαλ λειτούργησε ως εφαλτήριο για την µεταπολεµική
οικονοµία των 16 ευρωπαϊκών χωρών συµβάλλοντας στην θεµελίωση των
βάσεων των Ευρωπαϊκών θεσµών αλληλεγγύης29 δεν είχε για την Ελλάδα τα
επιθυµητά αποτελέσµατα που γρήγορα διαφάνηκαν στις δυτικοευρωπαϊκές
χώρες. ∆υο ήταν στην προκειµένη περίπτωση οι βασικοί παράγοντες
επιβραδύνσεως την οικονοµικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης κατά την
µεταπολεµική περίοδο: ο πρώτος ήταν η απουσία οργανωµένης δηµόσιας
διοίκησης που δυσχέρανε το συντονισµό Υπουργείων και αποστολών στο
εξωτερικό τόσο στο επίπεδο της λήψης αποφάσεων όσο και σε αυτό της
συλλογής στοιχείων για την υποστήριξη των ελληνικών θέσεων στα διεθνή fora30.
Ο δεύτερος συνίστατο στις συνέπειες της έξαρσης του Εµφύλιου πολέµου την
άνοιξη του 1946 που επέβαλαν την πρόβλεψη, από τις διαδοχικές κυβερνήσεις
της περιόδου 1946 – 1949, κονδυλίων για την κοινωνική πρόνοια των
προσφύγων του Εθνικού ∆ιχασµού31, αλλά και την ενίσχυση των στρατιωτικών
δυνάµεων32. Ως αποτέλεσµα των δύο αυτών ανασταλτικών παραγόντων, κατά
την πρώτη διετία του Σχεδίου Μάρσαλ όταν η εγκεκριµένη από το Κογκρέσο
οικονοµική βοήθεια για την ανοικοδόµηση της Ευρώπης ανερχόταν σε 4.9 και 3.7
δισεκατοµµύρια δολάρια, (1948 – 1949 αντίστοιχα)
33, η Ελλάδα αντιµετώπιζε
29 Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1945 – 1981 (Βιβλιοπωλείο της
Εστίας, Αθήνα, 2001) σελ. 41.
30 Η ίδρυση του Υπουργείου Συντονισµού το 1945 (ΦΕΚ 298/11.12.1945) αποτέλεσε συντονιστικό
όργανο των ενεργειών των Υπουργείων Οικονοµικών, Εθνικής Οικονοµίας, Γεωργίας, Εφοδιασµού,
Εργασίας, Μεταφορών, Εµπορικής Ναυτιλίας και του νεοσύστατου υφυπουργείου Ανοικοδόµησης
(ΦΕΚ Α’ 317/27.12.1945).
31 Σε ανακοίνωση του Υπουργού Κοινωνικής Πρόνοιας, Κ. Καραµανλή για την απογραφή των
ανταρτόπληκτων στις 3 Απριλίου, 1949 ο αριθµός ανερχόταν σε 706.092 χιλιάδες. (Αρχείο
Κωνσταντίνου Καραµανλή Γεγονότα και Κείµενα 1ος Τόµος «Η Ανοδική Πορεία 1946-1956
(Εκδοτική Αθηνών, 1992) σελ. 89. Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού Εµφυλίου
Πολέµου 1946 – 1949, 2ος Τόµος (Εκδόσεις Βιβλιόραµα, 2001) σελ.595.
32 Θάνος Βερέµης, Ο Στρατός στην Ελληνική Πολιτική: Από την Ανεξαρτησία έως τη ∆ηµοκρατία
(Κούριερ Εκδοτική, 2000), σελ. 238. Σωτήριος Αγαπητίδης, Το Σχέδιο Μάρσαλ και το Ελληνικό
Πρόγραµµα Οικονοµικής Ανορθώσεως, (Αθήνα 1950), σελ. 25. Lawrence Wittner, American
Intervention in Greece, 1943-1949 (New York, Columbia U. Press, 1982) pg. 185-187, Chester
Pach Jr., Arming the Free World: The Origins of U.S. Military Assistance Program, 1945 – 1950
(Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1991).
33 Barry Eichengreen and Marc Uzan, “The Marshall Plan: Economic effects and implications for
Eastern Europe and the former USSR” Economic Policy (April 1992): 44-45. Τα Πρώτα Πενήντα
Χρόνια της Τραπέζης της Ελλάδος 1928 – 1978 (Αθήνα, Τράπεζα της Ελλάδος, 1978) σελ. 281.
10
προβλήµατα στην απορρόφηση και διάθεση των κονδυλίων για την εξυγίανση
της οικονοµίας και την εν γένει ανασυγκρότηση της χώρας. Οι προτεραιότητες
των κυβερνήσεων των Αθηνών δεν συνέκλιναν µε τους στόχους του Σχεδίου
Μάρσαλ που για την ∆υτική Ευρώπη είχαν ως πρωταρχικό σκοπό την βιοµηχανική
αναβίωση και οικονοµική εξυγίανση.
Λόγω των προαναφερθέντων παραγόντων, η θεµελιώδεις σκοποί βοηθείας προς
την Ελλάδα όπως θεωρήθηκαν από τις ΗΠΑ ήταν η θωράκιση της εθνικής
ασφάλειας, η συγκράτηση του πληθωρισµού, η επίτευξη οικονοµικής
σταθερότητας και η κοινωνική ενθάρρυνση για την αντιµετώπιση κοµµουνιστικών
πιέσεων34. Ως επακόλουθό της ιδιαιτερότητας του Ελληνικού προβλήµατος η
Αµερικανική Γερουσία ενέκρινε την 3 Απριλίου 1948 το Ελληνοτουρκικό
πρόγραµµα στρατιωτικής βοήθειας ύψους 275 εκατοµµυρίων δολαρίων από τα
οποία $150 εκατοµµύρια κατανέµονταν για τις ανάγκες του Ελληνικού
εµφυλίου35. Η επιπρόσθετη βοήθεια που ενέκρινε το Αµερικανικό Κογκρέσο για
την Ελλάδα και την Τουρκία µε την επίκληση του Άρθρου III του Νόµου 75 που
είχε καθορίσει το ∆όγµα Τρούµαν, επέσπευσε τις προσπάθειες να τερµατισθεί η
εµφύλια διαµάχη.
Όταν µετά τη λήξη του εµφυλίου η Ελλάδα ήταν πλέον έτοιµη να επικεντρωθεί
σε ουσιαστικό πρόγραµµα ανασυγκρότησης, η Αµερικανική ηγεσία είχε αρχίσει
να αναθεωρεί την πολιτική της σχετικά µε την ανάκαµψη σηµαντικών
οικονοµικών κέντρων, ακολουθώντας τη νέα πολιτική στρατιωτικής ενίσχυσης
δυνάµεων που θα ήταν σε θέση να ελέγξουν τον Σοβιετικό επεκτατισµό. Η
εµπλοκή των ΗΠΑ στον πόλεµο της Κορέας την 30η Ιουνίου 1950, παγίωσε τη
νέα αυτή πολιτική της στρατιωτικοποίησης του Ψυχρού Πολέµου που είχε
παρουσιασθεί δύο µήνες νωρίτερα µε το σηµείωµα NSC 68 του Εθνικού
Συµβουλίου Ασφαλείας36. Η εφαρµογή της νέας αυτής πολιτικής των ΗΠΑ
διεύρυνε και ενδυνάµωσε την στρατηγική της ανάσχεσης που για την Ελλάδα ήδη
εφαρµοζόταν και εντασσόταν στο ευρύτερο πλαίσιο της πολιτικής της ανάσχεσης
του ανατολικού συνασπισµού.
34 Report of the Economic Adviser of the American Mission for Aid to Greece on the Economic and
Financial Condition of Greece December 1, 1947, RG 59 LOT 24, box 19 Records of the Office of
Greek, Turkish and Iranian Affairs, “Economic and Financial Clay Reports”.
35 Title 3 of Public Law 472 extended Public Law 75, 80th Congress appropriating an additional
$275 million to Greece and Turkey. “Responsibility for US assistance in the economic
rehabilitation of Greece which begun under Public Law 75, continued under the authority of Title
III of Public Law 472, 80th Congress. Economic rehabilitation of Greece was transferred to the
ECA on July 1, 1948, based on Title I of Public Law 472. [Sixth Report to Congress on Assistance
to Greece and Turkey]
36 Ευάνθης Χατηβασιλείου, Εισαγωγή στην Ιστορία του Μεταπολεµικού Κόσµου (Εκδόσεις
Πατάκη, Αθήνα 2001) σελ. 121-132. Ernest May (ed.) American Cold War Strategy: Interpreting
NSC 68 (St. Martin’s Press, Boston, New York 1993).
11
Παρά την αλλαγή εξωτερικής πολιτικής, και την συνεπαγόµενη µείωση των
κονδυλίων της Αµερικανικής οικονοµικής βοήθειας για τα έτη 1950 - 1951, το
Σχέδιο Μάρσαλ ολοκλήρωσε το έργο του, αποτελώντας σταθµό της
µεταπολεµικής Ευρωπαϊκής ανασυγκρότησης, καταλυτικό παράγοντα της
εδραίωσης των οικονοµικών, στρατιωτικών και πολιτικών σχέσεων µεταξύ
Ευρώπης και Ηνωµένων Πολιτειών. Παράλληλα η ευρωαµερικανική προσέγγιση
στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ ενώ προώθησε την ανάκαµψη της ευρωπαϊκής
οικονοµίας εδραίωσε και την υπερατλαντική πολιτική και στρατιωτική συνεργασία
µεταξύ των δύο ηπείρων. Όσον αφορά στην Ελλάδα, το Σχέδιο Μάρσαλ
αποδείχτηκε ζωτικής σηµασίας τόσο για την διαβίωση του πληθυσµού µετά την
καταστρεπτική περίοδο της κατοχής όσο και για την πρόσδεση της χώρας στο
δυτικό συνασπισµό στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέµου.
Η παροχή οικονοµικής βοήθειας από τις ΗΠΑ στα µεταβατικά χρόνια της
µεταπολεµικής περιόδου συνετέλεσε ουσιαστικά στην επούλωση των πληγών
της κατοχής, ενώ θεµελίωσε τις βάσεις οικονοµικής και κοινωνικής ευηµερίας για
το δεύτερο µισό του 20ού αιώνα. Για την Ελλάδα, το Σχέδιο Μάρσαλ αποτέλεσε
τη κορύφωση της Αµερικανικής προσπάθειας η οποία στόχευε στη κοινωνική
αρωγή και ανοικοδόµηση. Οι κρατικές αλλά και οι ιδιωτικές προσπάθειες, που
συνέβαλαν στη µεταπολεµική ανασυγκρότηση της χώρας πριν την έναρξη της
βοήθειας του Σχεδίου Μάρσαλ, ξεπερνούσαν, επί τον πλείστον, την οικονοµική
βοήθεια που διέθεσαν οι Αµερικανοί στο πλαίσιο του Προγράµµατος Οικονοµικής
Ανασυγκρότησης. Οι επιτυχίες και αποτυχίες των προγραµµάτων οικονοµικής
βοήθειας στην Ελλάδα προσδιόρισαν τις µεθόδους των αµερικανών
αξιωµατούχων στον σχεδιασµό τακτικής που θα απωθούσε τον κοµµουνιστικό
επεκτατισµό, ενώ παράλληλα θα επιτάχυνε την συνεργασία των ευρωπαϊκών
κρατών. Η συνεννόηση µεταξύ των Ευρωπαϊκών κρατών σε θέµατα οικονοµικής
ανάπτυξης και πολιτικής καθώς και η συνεργασία τους µε τις ΗΠΑ στερέωσαν
την υπερατλαντική γέφυρα των ευρωαµερικανικών σχέσεων.
