Η έκθεση του Μητροπολίτη Μελενίκου Αιμιλιανού Δάγκουλα, για τις βιαιότητες του Βουλγαρικού κομιτάτου, 28 Μαΐου 1908
Μακεδονομάχοι του Σώματος Τζουμαγιάς, με τις χαρακτηριστικές στολές τους.
Πρώτος από δεξιά ο Ιάκωβος Ι Καφταντζής, μέλος της μυστικής πολιτοφυλακής, ο γνωστός κατόπιν φαρμακοποιός της Ηράκλειας και των Σερρών, φωτογραφία του 1908
Η έκθεση της 28ης Μαΐου 1908 του Μητροπολίτη Μελενίκου Αιμηλιανού Δάγγουλα περιγράφει τις βουλγαρικές βιαιότητες σε βάρος του ελληνικού πληθυσμού στην περιοχή της Μακεδονίας.
"...βούλγαροι αντάρται μετά χωρικών οπλισμένων αγνώστου αριθμού, εισβαλόντες, περί την 6ην ώραν της ημέρας τουρκιστί, εν τω Μετοχίω της εν Άθω ιεράς μονής Ιβήρων, παρά το Μελένικον, εφόνευσαν διά πολυκρότων τον ιερέα του Μετοχίου παπά Μελέτιον, ηλικίας 35 ετών εκ Τενέδου καταγόμενον, την υπηρέτριαν, ηλικίας 65-70 ετών Ελένην Πασπαλούδη καλουμένην, την εγγονήν αυτής 8 - 10 ετών επίσης Ελένην, και μίαν εργάτιδα, βαρβάραν καλουμένην, βλαστολογούσαν εν τη αμπέλω του μετοχίου και ένεκα της επικειμένης κατά την ώραν εκείνην βροχής εισελθούσαν εν
αυτώ".
"...Βούλγαροι αντάρται με τη βοήθεια ενόπλων χωρικών, αγνώστου αριθμού, εισέβαλαν περί την 6η ώραν της ημέρας τουρκιστί (δηλαδή περίπου στις 11 το πρωί) στο Μετόχι της Ιεράς Μονής Ιβήρων στον Άθω, παρά το Μελένικον. Εφόνευσαν με πυροβολισμούς τον ιερέα του Μετοχίου, παπά Μελέτιο, ηλικίας 35 ετών, καταγόμενο από την Τένεδο. Επίσης σκότωσαν την υπηρέτρια, ηλικίας 65-70 ετών, Ελένη Πασπαλούδη και την εγγονή της, επίσης Ελένη, ηλικίας 8-10 ετών, καθώς και μία εργάτρια, ονόματι Βαρβάρα, η οποία βρισκόταν στην άμπελο του Μετοχίου και εισήλθε εντός αυτού λόγω της επικείμενης βροχής."
Η αναφορά καταδεικνύει την ωμή βία που ασκήθηκε από βουλγαρικές ομάδες κατά του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής.
Η κατάσταση στις περιοχές του Πετριτσίου, Σιδηροκάστρου και Μελενίκου κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα (αρχές του 20ού αιώνα) ήταν ιδιαίτερα δύσκολη λόγω του βίαιου προσηλυτισμού και των επιθέσεων από τα σώματα των κομιτατζήδων (βουλγαρικές αντάρτικες ομάδες). Οι κομιτατζήδες επιδίωκαν να εδραιώσουν την κυριαρχία τους και να προωθήσουν τα βουλγαρικά συμφέροντα στην περιοχή, συχνά με τη βία.
Η περίοδος του Μακεδονικού Αγώνα ήταν γεμάτη ένταση και συγκρούσεις, με τις τουρκικές αρχές και τους Ευρωπαίους αξιωματούχους να διαμαρτύρονται για τους φόνους που εκτελούνταν από τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα, γεγονός που οδήγησε σε προσωρινή ύφεση των εχθροπραξιών. Ωστόσο, ο φυλετικός αγώνας αναζωπυρώθηκε και κορυφώθηκε με την επανάσταση των Νεότουρκων και την καθιέρωση του τουρκικού συντάγματος τον Ιούλιο του 1908.
Από τη μελέτη της προξενικής αλληλογραφίας αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστικός ρόλος δύο αξιωματικών, του Στυλιανού Μαυρομιχάλη και του Δημοσθένη Φλωριά, οι οποίοι οργάνωσαν τα δύο Εθνικά Κέντρα στην Ανατολική Μακεδονία, συγκεκριμένα στην Καβάλα και στις Σέρρες. Αυτοί οι αξιωματικοί εργάστηκαν ακαταπόνητα για την ανάπτυξη του εθνικού φρονήματος των κατοίκων της υπαίθρου, συστήνοντας ειδικές εθνικές επιτροπές και συντάσσοντας κανονισμούς. Η παρουσία τους ενίσχυσε το ηθικό των χωρικών, που ανέκτησαν θάρρος και ήταν έτοιμοι να θυσιαστούν υπέρ της πατρίδας.
Η αναπτέρωση του εθνικού φρονήματος, η εξύψωση της παιδείας, η ένοπλη οργάνωση των εντοπίων, η απώθηση των Βουλγάρων στα βόρεια της Δράμας και των Σερρών, ο οικονομικός αποκλεισμός τους από τις μεγάλες αγορές των πόλεων και η επέκταση του ένοπλου αγώνα στη Δυτική Θράκη ήταν επιτεύγματα αυτών των αξιωματικών.
Ο Δημοσθένης Φλωριάς, στυλοβάτης του Εθνικού Κέντρου Σερρών, ανακλήθηκε στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1908 μετά από απαίτηση των Τούρκων, αφήνοντας πίσω του ένα θεμελιωμένο έργο που συνέχισε ο αντικαταστάτης του Βασίλειος Καψαμπέλης, γνωστός με το ψευδώνυμο Κατσιμάνης. Στην Καβάλα, ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης αντικαταστάθηκε το Μάρτιο του 1909 από τον ανθυποπλοίαρχο Κωνσταντίνο Τυπάλδο, ο οποίος μετά από τρεις μήνες επέστρεψε στην υπηρεσία του καταγγέλλοντας διαφθορά και εκμετάλλευση.
Η τρομοκρατία που ασκούσαν οι Βούλγαροι δεν κατάφερε να επιτύχει τους στόχους τους και αντίθετα, οργάνωσε τον ελληνισμό σε ένοπλη αντίσταση. Ο Μακεδονικός Αγώνας σημείωσε μεγάλη επιτυχία στην Ανατολική Μακεδονία, αναχαιτίζοντας τη βουλγαρική διείσδυση στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία και δίνοντας ανάσα στις περιοχές που δέχτηκαν τις πρώτες επιθέσεις.
Ο Μακεδονικός Αγώνας ανέδειξε τις αρετές και τις θυσίες των Ελλήνων, συνδέοντας το έθνος με τις παραδόσεις της ελληνικής λεβεντιάς και οδηγώντας στην επιτυχημένη έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων.
