Η Μάχη του Περιθεωρίου, 7 Ιουλίου 1345
Αναστασιούπολη - Περιθεώριο, Αμαξάδες, Δυτική Θράκη, Ροδόπη, Ελλάδα.
Η Μάχη του Περιθεωρίου έγινε στις 7 Ιουλίου 1345 μεταξύ των δυνάμεων του Μομιτζίλου ή Μομτζίλου, ενός ημιανεξάρτητου ηγέτη στα βουνά της Ροδόπης και των συνασπισμένων Βυζαντινών και Οθωμανικών δυνάμεων του Ιωάννη ΣΤ' Καντακουζηνού και του Ουμούρ Μπέη από το εμιράτο του Αϊδινίου. Οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στα τείχη της πόλης Περιθεώριον, νοτιοανατολικά της Ξάνθης (δίπλα στο σημερινό χωριό Αμαξάδες) και η μάχη εξελίχθηκε σε νίκη των συνασπισμένων δυνάμεων και τον θάνατο του Μομιτζίλου στη μάχη. Μετά τη μάχη του Περιθεωρίου ο Ιωάννης Καντακουζηνός πρότεινε στη σύζυγο του Μομτζίλου είτε να παραμείνει στη «χώρα των Ρωμαίων», την Ξάνθεια, είτε να γυρίσει στη Μοισία (τη Βουλγαρία), όπου και τελ
Ο Μομτσίλο ή Μομιτζίλος ή Μομιτίλας, ήταν Βούλγαρος ληστής (Γρηγοράς: λῃστρικόν εκ μειρακίου) που είχε εκδιωχθεί από τη Βουλγαρία και είχε υπηρετήσει ως μισθοφόρος στο Βυζαντινό στρατό τα χρόνια του Ανδρόνικου Γ’. Στον δεύτερο εμφύλιο πρόσφερε τις υπηρεσίες του στον Καντακουζηνό ο οποίος, το 1343, του ανέθεσε τη διοίκηση της Μερόπης, δηλαδή της περιοχής των πηγών του Άρδα στη σημερινή νότια Βουλγαρία. Σκοπός αυτού του διορισμού ήταν να ληστεύει και να απομυζεί την περιοχή για λογαριασμό του Καντακουζηνού.
Ο Μομτσίλο ήταν ικανός και δραστήριος και σύντομα δημιούργησε ένα ισχυρό ιππικό σώμα από Σέρβους και Βούλγαρους τυχοδιώκτες. Όπως το θέτει ο Γρηγοράς: ...αυτώ προσερρύησαν εκ τε Τριβαλλών και Μυσών, και όσοι μιξοβάρβαρον επί τούτοις ήνυον δίαιταν, ως επέκεινά που των δισχιλίων επιλέκτων ιππέων είναι, οί θυμού πνέοντες πάντες...
Όμως ο ευεργετηθείς ληστής σύντομα πέρασε από τη μεριά των αντιπάλων του Καντακουζηνού, δηλαδή στην παράταξη της αυτοκράτειρας Άννας, και επιτέθηκε σε πλοία των Τούρκων συμμάχων του Καντακουζηνού στο Πολύστυλον . Οι αρχικές του επιτυχίες του απέφεραν τον τίτλο του Δεσπότη από την Άννα Παλαιολογίνα. Παράλληλα, ο Καντακουζηνός προσπαθώντας να τον προσεταιρισθεί, του πρόσφερε τον τίτλο του Σεβαστοκράτορα. Παρ’ όλα αυτά τα αξιώματα, ο Μομτσίλο αυτοανακηρύχθηκε ανεξάρτητος ηγεμών (σ.σ: και καλά έκανε μετά από αυτούς τους ευτελείς και αξιοθρήνητους χειρισμούς των Βυζαντινών). Κατέλαβε την Ξάνθη και την έκανε έδρα του κρατιδίου του το 1344.
Ο Καντακουζηνός τελικά με τη βοήθεια του συμμάχου του Ουμούρ, εμίρη του Αϊδινίου, κατόρθωσε να τον νικήσει μπροστά στα τείχη του Περθεωρίου το 1345. O Μομτσίλο σκοτώθηκε και η Ξάνθη περιήλθε στον Καντακουζηνό.
Στα απομνημονεύματα του ο Καντακουζηνός (Ιστορίαι) γράφει με φιλοσοφική διάθεση για το τέλος του εχθρού του : Ούτω ο Μοµιτζίλος ήνθησέ τε εν ολίγω και επί µέγα έδοξε τύχης προελθείν, καί τάχιον απήνθησε και κατερρύη.
