Το Δεμίρ Ισσάρ στο περιοδικό Παρνασσός, 1878
Τέσσερις ώρες βορειοδυτικά των Σερρών, και μία και μισή μακριά από την αριστερή στερεά όχθη του Στρυμόνα (από το σημείο Δερβέντ-Χάν, βορειοδυτικό κλείθρο της πεδιάδας των Σερρών) βρίσκεται η κωμόπολη Δεμίρ Ισσάρ. Είναι χτισμένη στις δύο πλευρές μιας ομαλής χαράδρας, προς την πεδιάδα κάπως βαθύτερης και ευρείας, που σταδιακά υψώνεται και καταλήγει σε λόφους. Στα αριστερά του ανηφορίζοντα, οι λόφοι είναι ομαλοί και αμπελόφυτοι, εκτείνονται βορειοδυτικά μέχρι μια μικρή απόσταση από την κωμόπολη και συνεχίζονται βορειοδυτικά και βόρεια με το βουνό που κατεβαίνει από το Βορρά. Στα δεξιά όμως, είναι βραχώδεις και απότομοι, συνδεόμενοι άμεσα με το επικείμενο βουνό, του οποίου η σειρά από το βορειοδυτικό προς το βορειοανατολικό περιζώνει την πεδιάδα των Σερρών.
Την χαράδρα στα αριστερά, προς το βόρειο στόμιο αυτής, οριοθετεί ένας πετρώδης λόφος, εύκολα προσβάσιμος από παντού, που μόλις υψώνεται περίπου 50 πόδια πάνω από το βάθος της χαράδρας, από τον οποίο αρχίζει η σειρά των αμπελόφυτων βορειοδυτικών λόφων. Στα δεξιά, αρχικά βρίσκεται ένας μικρός, εντελώς πετρώδης όγκος, εκτεινόμενος κατά το βόρειο ήμισυ της χαράδρας, μόλις προεξέχων από το έδαφος προς την πόλη, ενώ από την αντίθετη πλευρά σχηματίζει ύψος από 30 έως 60 πόδια, κατερχόμενος σχεδόν κάθετα σε στενό βάραθρο. Έπειτα, ακολουθεί άλλος, επίσης πετρώδης όγκος, αλλά ψηλότερος, με ύψος 250-300 πόδια, του οποίου η κορυφή είναι επίπεδη και αποτελεί τη συνέχεια των ανατολικών λόφων που σχηματίζουν τους πρόποδες του χαμηλού βουνού που βρίσκεται από πάνω.
Ανάμεσα στον χαμηλότερο πετρώδη όγκο και αυτόν τον υψηλό, ο οποίος είναι σε πολλά σημεία σχεδόν απρόσιτος και σε άλλα εντελώς απροσπέλαστος, διέρχεται ένα μικρό ποτάμι (τσάι τουρκιστί), το οποίο διαιρεί την κωμόπολη σε δύο σχεδόν ίσα μέρη, έχοντας σχήμα ισοσκελούς τριγώνου (αυτή την όψη έχει κάποιος όταν την παρατηρεί από την κορυφή του αριστερού λόφου). Το ποτάμι ρέει από βορρά, πηγάζοντας πέντε ώρες μακριά από το Δεμίρ Ισσάρ, και περνάει μέσα από φαράγγια και λάκκους από τις πηγές του μέχρι το τέλος της χαράδρας του Δεμίρ Ισσάρ, βγαίνοντας μετά στην ανοιχτή πεδιάδα, την οποία ωφελεί με το πότισμα πολλών εκτάσεών της, αλλά μερικές φορές προκαλεί ζημιές κατά τις πλημμύρες του. Στη συνέχεια, εκβάλλει στον Στρυμόνα, νότια της Τζιουμαγιάς, στην οποία προσφέρει σχεδόν το μόνο πόσιμο νερό της. Ο λάκκος που διασχίζει το ποτάμι, μία ώρα βόρεια του Δεμίρ Ισσάρ, έχει σε όλο του το μήκος, και στις δύο πλευρές, ωραίους οπωρώνες και πολλούς συκομοριώνες.
Σε απόσταση 12 ωρών από το Δεμίρ Ισσάρ, το ποτάμι διακόπτεται από έναν γήινο όγκο, κάτω από τον οποίο περνά μέσα από μια υπόγεια δίοδο. Αυτός ο γήινος όγκος ονομάζεται στα τουρκικά «γέρ-κιοπρού», δηλαδή γήινη γέφυρα. Στο βόρειο στόμιο είναι κάπως πετρώδης και κατεβαίνει κάθετα σε ύψος περίπου 30 ποδιών, ενώ στο νότιο μέρος, όπου βρίσκεται η διέξοδος του ποταμιού, είναι κάπως κοίλος με πολλούς μικρούς σταλακτίτες, κατοικίες νυχτερίδων και περιστέρια. Αυτή η υπόγεια δίοδος μερικές φορές φράζεται από ξύλα και κορμούς δέντρων που συγκεντρώνονται στο πολύ στενό βόρειο στόμιο λόγω της ροής του νερού. Όταν αυτό συμβαίνει, το ποτάμι φουσκώνει επικίνδυνα από πάνω, αλλά στη συνέχεια απελευθερώνεται η πίεση, και το νερό εκχέεται με δύναμη, προκαλώντας ενίοτε επικίνδυνες πλημμύρες. Κατά μήκος της κοίτης του ποταμιού, εντός και λίγο έξω από την κωμόπολη, υπάρχουν πολλοί μύλοι και υδρόμυλοι.
Λίγα βήματα δεξιά από αυτή τη γήινη γέφυρα, κάτω από τη ρίζα ενός υψηλού, απότομου, βραχώδους λόφου, που ονομάζεται στα τουρκικά Εσκί Ισσάρ (παλαιόκαστρο), αναβλύζει από ανάμεσα σε πέτρες αρκετό νερό, το οποίο ποτέ δεν παγώνει, είναι σχετικά ζεστό σε σχέση με το ψυχρό ποτάμι που παγώνει τον χειμώνα, γλυκό στη γεύση και περιέχει μικρά ψάρια. Αυτό το νερό κινεί πέντε μύλους λίγα βήματα κάτω από την πηγή του, όπου χύνεται στο ποτάμι που ρέει λίγο πιο πέρα στην κοίτη. Αυτό το νερό και η περιοχή όπου πηγάζει ονομάζεται «ζεστό νερό».
Το δεξιό τμήμα της κωμόπολης βρίσκεται κάτω από τη ρίζα του λόφου Ισσάρ, δηλαδή νοτιοανατολικά του αριστερού, από τον οποίο χωρίζεται από το ποτάμι. Εκατέρωθεν του ποταμιού εκτείνονται ωραίοι κήποι λαχανικών, άφθονων φρούτων και συκομοριών, καλύπτοντας μια έκταση 3-4 στρεμμάτων και ένα μήκος μίας ώρας νοτιοδυτικά. Κάτω από τη ρίζα του λόφου Ισσάρ σχηματίζεται μικρή χαράδρα, την οποία διασχίζει ένας χείμαρρος, που ονομάζεται «Μαϊμούδα», και σε αυτόν υπάρχουν πολλοί κήποι που παράγουν ονομαστά ρόδια.
Η κωμόπολη, η οποία περιλαμβάνει περίπου 700 οικογένειες, κατοικείται από Έλληνες (μεταξύ αυτών και λίγοι Βούλγαροι που έχουν μετοικήσει από τα γύρω χωριά, είναι γεωργοί και κηπουροί και έχουν εξελληνιστεί κατά το ήμισυ), Τούρκους, Κιρκάσιους και Γύφτους. Οι Τούρκοι είναι οι πιο πολυάριθμοι, αριθμώντας περίπου 300 οικογένειες. Οι Έλληνες (συμπεριλαμβανομένων των εξελληνισμένων Βουλγάρων) ανέρχονται σε 200 οικογένειες, οι Κιρκάσιοι σε 50, και οι Γύφτοι (Χριστιανοί και Μωαμεθανοί) σε 150. Οι Τούρκοι και οι Γύφτοι είναι οι παλαιότεροι κάτοικοι της περιοχής, ενώ οι Κιρκάσιοι (Τσερκέζοι) εγκαταστάθηκαν πριν από 10 χρόνια. Οι Έλληνες, πριν από 40 χρόνια, ανέρχονταν μόλις σε 60 οικογένειες, ενώ πριν από 60 ή 70 χρόνια ήταν πολύ λίγοι, μόλις 5-10 οικογένειες. Οι Τούρκοι τότε ήταν πολύ περισσότεροι, τουλάχιστον διπλάσιοι από τον σημερινό αριθμό, αλλά υπέστησαν μεγάλες απώλειες. ήδη από την πανώλη, δηλαδή τη μεγάλη επιδημία που έπληξε την περιοχή, όπως ακούω από τους ηλικιωμένους, ξέσπασε το 1816 και διήρκεσε μέχρι το 1820 ή 1822. Επίσης, όταν ξαναχτύπησε το 1836, εξόντωσε περίπου 1.000 Τούρκους, ενώ μόλις 5 ή 6 Χριστιανούς. Τότε ολόκληρη η συνοικία των Μαύρων (Αράπηδων) εξοντώθηκε εντελώς. Οι γέροντες, κυρίως οι γιαγιάδες, λένε τότε ξεσηκώθηκαν τα άπιστα σκυλιά (οι Μωαμεθανοί). Οι Έλληνες αυξήθηκαν κυρίως μετά από αυτή την επιδημία του 1836, η οποία έφερε μεγάλη καταστροφή στους Τούρκους που δεν είχαν προφυλαχθεί. Η αύξηση αυτή προήλθε από αποίκους από το ελληνικότατο Μελένικο (8 ώρες βόρεια) ή από οικογένειες, αν και λίγες, ή από γυναίκες που παντρεύτηκαν τους Έλληνες του Δεμίρ Ισσάρ που είχαν συγκεντρωθεί από άλλα μέρη (και από βουλγαρικά χωριά) για εμπόριο και άλλες βιοποριστικές εργασίες.
Ο γυναικείος αυτός αποικισμός από το Μελένικο ήταν πολύ συνηθισμένος στο Δεμίρ Ισσάρ, όπως και σε άλλα χωριά και κωμοπόλεις κοντά στο Μελένικο. Και σήμερα ακόμα το Μελένικο φημίζεται για τις όμορφες γυναίκες του, οι οποίες συνεχίζουν να αναζητούνται από άλλα μέρη. Από αυτόν τον αποικισμό, μπορεί κανείς να πει ότι το Δεμίρ Ισσάρ στις αρχές αυτού του αιώνα ήταν σχεδόν αποκλειστικά τουρκικό. Λίγο αργότερα άρχισε να εμφανίζεται κάποια ελληνική ζωή, και μόλις πριν από 30 χρόνια ο ελληνισμός ενισχύθηκε αρκετά ώστε να αποτελέσει μια αυτόνομη ελληνική κοινότητα, η οποία σχεδόν εξ ολοκλήρου διαχωρίστηκε από τον τουρκικό οικισμό. Σήμερα, μπορεί να θεωρηθεί δίκαια ως κεντρικό σημείο του ελληνισμού σε αυτήν την περιοχή της Μακεδονίας.
Πριν από εκείνη την παλαιότερη τουρκική εποχή, μπορεί κανείς σχεδόν με βεβαιότητα να υποθέσει ότι η κωμόπολη αυτή ήταν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι είναι σήμερα, εκτεινόμενη και εκεί που σήμερα υπάρχουν αμπελώνες, και ήταν ελληνική. Πράγματι, λίγο πιο πέρα από τη βόρεια έξοδο της χαράδρας, σε μια μεγάλη έκταση, πριν από λίγα χρόνια μπορούσε κανείς να δει τα θεμέλια πολλών σπιτιών, σωρούς από θραύσματα κεραμιδιών, τα οποία όλα καθαρίστηκαν από την επιφάνεια του εδάφους και στη θέση τους φυτεύτηκαν αμπέλια. Μια καθαρή παράδοση λέει ότι «εκεί υπήρχε χριστιανική γειτονιά».
Στον ίδιο αυτό χώρο, που τώρα ονομάζεται στα τουρκικά «Λαγούμ-μπαΐρ», και πριν από πενήντα χρόνια, όπως λένε οι γέροντες, ήταν δασώδης, υψώνεται στην αριστερή όχθη του ποταμιού ένας λοφίσκος σε σχήμα τύμβου, ονομαζόμενος «Άγιος Ηλίας», όπου τώρα βρίσκεται το νεκροταφείο των Γύφτων, και λίγο πιο κάτω ένας μικρός ναός, τώρα ερειπωμένος, της Παναγίας, γύρω από τον οποίο ήταν το νεκροταφείο των Χριστιανών. Δεν υπάρχει κανένα ίχνος τουρκικού νεκροταφείου, που βέβαια θα είχε σωθεί αν υπήρχε ποτέ, ούτε κάτι άλλο που να θυμίζει Τούρκους. Μόνο ο Άγιος Ηλίας, ένας ναός, προφανώς ελληνικός, βρίσκεται σε περίοπτη θέση, δηλαδή στην κορυφή του λοφίσκου. Για τον Βουλγαρισμό δεν χρειάζεται να αναφέρουμε κάτι, γιατί όλοι οι γύρω Βουλγαρόφωνοι είναι μόνο γεωργοί, χωρίς να έχουν κάποια πόλη ή κωμόπολη, και συνεπώς δεν είχαν λόγο να αναζητήσουν κάτι στο Δεμίρ Ισσάρ, όπου υπήρχαν μεγάλα σπίτια, όπως μαρτυρούν τα ερείπια.
Ο φιλέρευνος, εύλογα παρακινούμενος από αυτό, θα αναρωτηθεί τι ήταν η σημερινή κωμόπολη, η οποία βρίσκεται σε στρατηγική τοποθεσία, πριν από εκείνη την εποχή, αν και για τους περισσότερους, πριν την κατάκτηση από τους Τούρκους, ήταν ένα χωριό κατοικημένο, ίσως ακόμα και πόλη. Αυτό προκύπτει και από τα πολλά ερείπια παλαιού φρουρίου που διασώζονται. Από το σημερινό της όνομα δεν μπορεί κανείς να συμπεράνει κάτι για την ελληνική της αρχαιότητα, καθώς αυτό είναι καθαρά τουρκικό: Δεμίρ Ισσάρ (Δεμίρ, όπως προφέρεται, σημαίνει σίδερο, και μισσάρ βράχο, δηλαδή ένα βουνό ή φρούριο, όταν αυτό βρίσκεται σε ακρόπολη ή βράχο), ίσως σημαίνει σιδερένιο κλειδί (δηλαδή έναν στρατηγικά σημαντικό βράχο). Δεν μου φαίνεται πιθανό να ονομάστηκε έτσι εξαιτίας του ποταμού που μεταφέρει άμμο με σίδηρο, τουλάχιστον όχι αρχικά. Πιο πιθανό είναι το όνομα να δόθηκε λόγω της ιδιότητας του συγκεκριμένου βράχου, που είναι από σίδηρο, δηλαδή δυσπρόσιτος. Σε αυτό ενισχύομαι από το γεγονός ότι υπάρχουν πολλά χωριά με παρόμοια ονόματα στην τουρκική επικράτεια, όπως το ᾿Αβρὲς Ισσὰρ και το ᾿Αχ Ισσὰρ.
Δεν γνωρίζω κάποιο αρχαίο χωριό που να βρισκόταν στην ίδια θέση, αν και αυτό μου φαίνεται πολύ πιθανό, όχι μόνο επειδή στο βορειοανατολικό άκρο της πεδιάδας των Σερρών, κοντά στη Σίρει ή τις Σέρρες, θα έπρεπε να υπάρχει ένα χωριό σε τόσο στρατηγική τοποθεσία και εύφορο πεδίο, που να κατοικείται από Έλληνες, αφού μάλιστα πολύ βορειότερα, στο Πετριτσί, υπήρχε η Πέτρα, μια ελληνική πόλη. Αλλά και επειδή εντός της περιφέρειας του Δεμίρ Ισσάρ, κοντά στην όχθη του ποταμού, στα ερείπια που έχουν ήδη παρασυρθεί από τα ρεύματά του, βρέθηκε πριν από λίγα χρόνια ένα καλά δουλεμένο άγαλμα γυναίκας, το οποίο ο Τούρκος που το βρήκε πούλησε στον Σλάβο απόστολο Στέφανο Βέρκοβιτς στις Σέρρες. Επιπλέον, βρέθηκε και μια επιγραφή που πρόσφατα βρέθηκε στη σημερινή Κιρκασιακή συνοικία, μια ελληνική επιτύμβια επιγραφή, η οποία λέει τα εξής:
ΣΕΛΗΝΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΩ ΤΩ ΙΔΙΩ ΑΝΔΡΙ ΚΑΙ ΤΟΡΚΟΣ ΚΑΙ ΕΙCIΓΕΝΗΣ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΩ ΔΙΟΝΥCIO ΤΥΩ ΠΑΤΡΙ ΕΑΥΤΩΝ ΜΝΗΜΗΣ ΧΑΡΙΝ
Δίπλα από τον λίθο που φέρει την επιγραφή αυτή, βρέθηκε και μια μαρμάρινη πλάκα, πιθανώς κάλυμμα τάφου, με την επιγραφή:
ΣΙΜΙΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ
Από τα παραπάνω, κανείς δεν μπορεί να υποθέσει με βεβαιότητα την ύπαρξη κάποιου ελληνικού οικισμού. Σημειωτέον ότι σε άλλη περιοχή, 45 λεπτά βορειοδυτικά του Δεμίρ Ισσάρ, κοντά στο βουλγαρικό χωριό Πούλιοβο, βρέθηκε τυχαία επιτύμβια ελληνική (επί Ρωμαίων) επιγραφή, την οποία δεν έχω πρόχειρη να αντιγράψω. Η περιοχή αυτή, που σήμερα καλλιεργείται, ονομάζεται στα βουλγαρικά "Graditsa", που σημαίνει μικρός οικισμός.
Από τα διασωζόμενα στην ευρεία και επίπεδη κορυφή του βουνού Ισσάριου, που χωρίζει απότομα τη χαράδρα, ισχυρά και μακριά ερείπια φρουρίου, μπορεί κανείς με ασφάλεια να υποθέσει την ύπαρξη εκεί, κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, κάποιου οικισμού ή τουλάχιστον φρουρίου. Στην κορυφή αυτή, εκτός από άλλα θεμέλια κατεστραμμένων τειχών και περιβόλων, υπάρχει και το ερείπιο ενός ισχυρού και ψηλού πύργου, σχεδόν στο πιο απότομο σημείο του βράχου. Σε ένα από τα τείχη του πύργου αυτού θυμάμαι ότι κάποτε είδα (και άλλοι το επιβεβαιώνουν) τα εξής τρία γράμματα, το ένα μετά το άλλο, σχηματισμένα με κόκκινα τούβλα: Μ.Π.Χ΄. Αυτά σώζονται και σήμερα.
Επίσης, στα δυτικά του βράχου, λίγο πιο πάνω από το έδαφος, πάνω από τους κήπους με τις ροδιές, υπάρχει μέσα στον βράχο ένας χριστιανικός ναός, λαξευμένος στον βράχο, στον οποίο ανεβαίνει κανείς μόνο με πρόσθετη σκάλα. Η είσοδος του ναού είναι μικρή και στα δύο πλάγια της εισόδου σώζονται, αν και φθαρμένες από το χρόνο και τις πέτρες, εικόνες αγίων, οι οποίες σώζονται και στο εσωτερικό του, μέσα στο θολωτό σχήμα που έχει λαξευτεί στον βράχο, αν και αρκετά φθαρμένες. Ο ναός αυτός, απλός στο σχέδιο, καθώς αποτελείται μόνο από ένα μικρό κοίλωμα, είναι βεβαίως Βυζαντινής εποχής και μπορεί να μαρτυρήσει επίσης την ύπαρξη χριστιανικού οικισμού κάτω από τον βράχο, αλλά τίποτα περισσότερο από αυτό.
Εκτός από αυτά τα ερείπια, εκτός από τα παρηγορητικά λείψανα της αρχαιότητάς του και τις αναμνήσεις που γεννιούνται από αυτά, το Δεμίρ Ισσάρ σήμερα δεν φέρει τίποτα άλλο από εκείνη την εποχή. Είναι, όπως προείπα, μια εντελώς νέα πόλη, η οποία όμως στη νέα της ύπαρξη δεν φαίνεται να στερείται κάποιας σημασίας. Σήμερα περιλαμβάνει μια ελληνική κοινότητα (η οποία τώρα εκμεταλλεύεται τη δυνατότητα εξελληνισμού της), η οποία, αν και μικρή, πάντοτε δείχνει ενεργητικότητα και ζήλο για την ανάπτυξη και την ελληνική μόρφωση των μελών της. Αυτή η ιδιαιτερότητά της την κάνει ελπιδοφόρα για το μέλλον της. Όντας διοικητικό κέντρο (καϊμακαμλίκι) μιας ευρείας περιοχής, χρησιμεύει και ως αποθήκη εμπορική και βιομηχανική, και ως αγορά της περιοχής, αν και σε αυτό το θέμα υπολείπεται σημαντικά άλλου κέντρου στην ίδια περιοχή, της Τζιουμαγιάς. Για αυτούς τους δύο λόγους, η σημασία του τόπου αυτού αναδεικνύεται λόγω της ιδιαίτερης αξίας του, ιδίως αν λάβει κανείς υπόψη ότι αποτελεί ένα από τα δύο κέντρα, μαζί με την Τζιουμαγιά, που βρίσκονται στο βορειότερο άκρο της πλούσιας και εκτεταμένης πεδιάδας των Σερρών. Το μέρος αυτό ίσως ήταν ένα από τα τελευταία οχυρά, αν όχι το τελευταίο, της αναμφισβήτητης ελληνικής κυριαρχίας σε αυτήν τη μεγάλη εμπορική και γόνιμη περιοχή του Στρυμόνα. Γι' αυτόν τον λόγο, όχι μόνο δεν πρέπει να περιφρονηθεί, αλλά αντιθέτως να τύχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερης προσοχής. Αυτή η προσοχή, όπως είναι κατανοητό, πρέπει να προσαρμοστεί βάσει της εκτίμησης και γνώσης της φύσης και κατάστασης των κατοίκων, της φύσης του τόπου, καθώς και των δυνατοτήτων και αναγκών που προκύπτουν. Ας αναφερθούν λοιπόν μερικά σχετικά στοιχεία.
Από τους κατοίκους της κωμόπολης, οι Τούρκοι, όπως όλοι οι ομοεθνείς τους, είναι δεσποτικοί, υπερήφανοι, με μεγάλο μίσος προς τους χριστιανούς, εντελώς αμόρφωτοι και αγράμματοι, εκτός από λίγους γραμματείς στο διοικητήριο και τους μορφωμένους μολάδες (ιεροδιδασκάλους), οι οποίοι είναι αρκετοί. Είναι ακόμα βάρβαροι και άγριοι, χωρίς καν την παραμικρή ευπρέπεια στους τρόπους τους, την οποία μπορεί κανείς να βρει στους Τούρκους των πόλεων. Ακόμα και εκείνοι, όμως, καλύπτουν κάπως το βαθιά ριζωμένο βάρβαρο και μισοχριστιανικό ήθος τους, το οποίο είναι αδύνατο να εξαλειφθεί από οποιονδήποτε Τούρκο, ανεξαρτήτως τάξης ή επιπέδου ανάπτυξης. Οι Τούρκοι κατοικούν κυρίως στον λεγόμενο Κάτω Μαχαλά (στη δεξιά πλευρά) της κωμόπολης, που εκτείνεται νότια προς την ομαλή πεδιάδα και τους πρώτους λαμπρούς κήπους της, και βορειοανατολικά κάτω από τη μεσημβρινή ρίζα του Ισσαρίου, μέσα σε ένα λάκκο, όπου βρίσκονται οι ονομαστοί κήποι με τις ροδιές. Ολόκληρη αυτή η συνοικία, που αναπτύσσεται κυρίως έξω από τη χαράδρα, έχει πολύ καθαρότερο και πιο δροσερό αέρα που πνέει ελεύθερα, καθώς και άφθονα και καλύτερα νερά σε σχέση με τη χριστιανική συνοικία. Ένα υδραγωγείο, που φέρνει νερό από απόσταση τεσσάρων ωρών, αρχικά μέσω καναλιού και στη συνέχεια μέσω πήλινων σωλήνων (κιούγκα στα τουρκικά), φέρεται πως κατασκευάστηκε από έναν σουλτάνο Μουράτ (αν και δεν είναι γνωστός ποιος Μουράτ) κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας. Αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι πριν από το Τανζιμάτιο (πριν από 37 χρόνια), ένας φόρος 3-4 χιλιάδων γροσίων από κάποιο χωριό της επαρχίας Δεμέρ Ισσάρ, Λέσσηνιτσα, ήταν καθορισμένος για τη συντήρηση αυτού του υδραγωγείου.
Κάποιες τουρκικές οικογένειες, περίπου 25 στον αριθμό, ζουν και στην ελληνική συνοικία, η οποία, όπως και σε όλες τις τουρκικές πόλεις, ονομάζεται "αβαρόσιο" (η πόλη). Αυτές οι οικογένειες κατοικούν στο νότιο άκρο της ελληνικής συνοικίας, εν μέρει αναμεμειγμένες με τους χριστιανούς. Οι Τούρκοι έχουν πέντε τζαμιά, εκ των οποίων το ένα βρίσκεται ανάμεσα στις τουρκικές οικίες της ελληνικής συνοικίας, και αυτά έχουν μιναρέδες, μιναρές δε, αν και ερειπωμένος, διασώζεται σε έναν μικρό ακάλυπτο χώρο μέσα στην ελληνική συνοικία, αποτελώντας υπόλειμμα μιας προηγούμενης παρουσίας Τούρκων στην περιοχή, χωρίς όμως να χρησιμεύει πλέον ως τόπος λατρείας. Ένα ενδιαφέρον γεγονός είναι ότι αντί του τουρκικού αστεριού και της ημισελήνου, βλέπει κανείς στην κορυφή του μιναρέ που βρίσκεται στο άκρο της ελληνικής συνοικίας έναν μικρό σταυρό ανάμεσα στα κέρατα της ημισελήνου, προς τον οποίο οι Τούρκοι, για κάποιο άγνωστο λόγο, προσποιούνται ότι δεν δίνουν σημασία.
Οι Τούρκοι έχουν επίσης δύο αναβρυτήρια (συντριβάνια), και πέντε Μεδρεσέδες (ιερατικά σχολεία) με 30-40 μαθητές (σοφτάδες), που παλαιότερα έφταναν τους 150. Αυτοί οι μαθητές λαμβάνουν από την κυβέρνηση ένα πολύ μικρό σιτηρέσιο, μία οκά ψωμιού την ημέρα. Τα έσοδα των Μεδρεσέδων όμως τα καρπώνονται οι δάσκαλοί τους (οι χοτζάδες). Υπάρχουν δύο σχολεία για τα παιδιά των Τούρκων, όπου διδάσκουν χοτζάδες αγράμματοι και αμαθείς, μόνο ανάγνωση από το ίδιο αλφαβητάριο για χρόνια, χωρίς να διδάσκουν γραφή, που είναι γνωστό ότι είναι πολύ δύσκολη για τους Τούρκους. Τα κορίτσια αρχικά φοιτούν μαζί με τα αγόρια στο σχολείο του χότζα (μεχτέπι), αλλά στη συνέχεια διαχωρίζονται και διδάσκονται λίγη ανάγνωση από μια δασκάλα, η οποία τις βοηθά κυρίως να αποστηθίσουν τη μουσουλμανική προσευχή, χωρίς όμως να την κατανοούν.
Οι Τούρκοι αυτής της περιοχής είναι είτε γεωργοί, απλοί εργάτες, μικροέμποροι, ή κτηματίες, κατέχοντας τους περισσότερους οπωρώνες, τους οποίους φροντίζουν μόνοι τους, καθώς και τους περισσότερους μύλους, που όλοι τους ενοικιάζουν. Υπάρχουν και εύποροι μπέηδες που ζουν από τα έσοδα των κτημάτων τους, και τέλος βυρσοδέψες (ταμπάκηδες), που αποτελούν μια μεγάλη και πλούσια συντεχνία, η οποία περιλαμβάνει και τους πιο άγριους Τούρκους. Η βυρσοδεψία τους είναι πολύ επικερδής, καθώς τα προϊόντα της καταναλώνονται μέχρι την Άνω Τζιουμαγιά (Βουλγαρία), το Ιστίπιο, τη Στρουμνίτσα και το Ραντοβίτσι, και ασκείται μόνο από Τούρκους με επιμέλεια.
Τα εργαστήρια τους βρίσκονται ακριβώς στο κέντρο της κωμόπολης, κοντά στη στερεή πέτρινη γέφυρα, που ενώνει τις δύο συνοικίες. Από εκεί, κατεβαίνει κανείς από την ελληνική συνοικία αμέσως στην κεντρική αγορά της κωμόπολης, όπου βρίσκονται όλα τα εργαστήρια Τούρκων και Χριστιανών, τελείως χωρισμένα από τα σπίτια. Την τέχνη τους αυτή δεν τη διδάσκουν σε κανέναν χριστιανό, αλλά και ποιος θα τολμούσε να πλησιάσει; Λόγω των πλεονεκτημάτων που προσφέρει ο ποταμός, αυτή η τέχνη θα μπορούσε να είναι πηγή πλούτου και ευημερίας για την ελληνική κοινότητα, αν αναπτυσσόταν κάποιο είδος ανταγωνισμού από Έλληνες. Δυστυχώς όμως, το πνεύμα του ανταγωνισμού και της άμιλλας δεν ήταν δυνατό να κυριαρχήσει μέχρι τώρα στον λαό μας, που στερείται ελεύθερης ενέργειας και, λόγω της αμάθειας, αδυνατεί να καινοτομήσει σημαντικά όσοι πρέπει να δώσουν προσοχή και να κατευθύνουν την κίνηση πρέπει να είναι άλλοι, γενναιότεροι και τολμηρότεροι, που έχουν ασκήσει τα φρονήματα και το πνεύμα τους με περισσότερο θάρρος και αποφασιστικότητα. Αυτοί θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως οδηγοί για τον λαό. Αν και τέτοιες προσωπικότητες είναι σπάνιες, το ζήτημα δεν πρέπει να παύσει να υφίσταται, γιατί το αναγεννητικό πνεύμα της μόρφωσής μας πρέπει να διαχυθεί με όλα τα ζωογόνα στοιχεία του για να προχωρήσει η κοινωνία μας σε σημαντική πρόοδο. Αλλά γι' αυτά θα ειπωθούν λίγες λέξεις παρακάτω.
Οι κάτοικοι της κωμόπολης πρέπει να υποθέσουν ότι με την αριθμητική τους υπεροχή και τους τυραννικούς τρόπους τους, επηρεάζουν αρκετά την ελληνική κοινότητα, εμποδίζοντας την ελεύθερη ανάπτυξή της στον εθνικό φροντισμό του λαού, ο οποίος, αναγκασμένος να δείχνει πάντα σημάδια δουλικής υποταγής στους δυνάστες του, και αναγκαζόμενος να κρύβει επιμελώς ακόμα και την ελάχιστη εκδήλωση ελευθερίας που έχει, λησμονεί εν μέρει τη δική του φύση και προσαρμόζεται βαθμιαία, χωρίς βεβαίως να το θέλει ή να το κατανοεί, στον άχρηστο τύραννό του. Σημειώνεται ότι ο τουρκισμός της κωμόπολης δημιουργεί κάποια εμπόδια στην οργανική ανάπτυξη της ελληνικής κοινότητας, ιδιαίτερα όσον αφορά την υλική πρόοδο της (όπως την εννοώ στις γραπτές μου), και επηρεάζει κάπως αρνητικά την καθαρότητα των ελληνικών τρόπων της. Οι κουρείς και οι πεταλωτές των αλόγων είναι επίσης αποκλειστικά Τούρκοι.
Μετά τους Τούρκους, οι Κιρκάσιοι ή Τσερκέζοι, που έχουν παρόμοια ήθη και θρησκεία, πρέπει να αναφερθούν. Η τουρκική κυβέρνηση, πριν από δώδεκα χρόνια, δέχτηκε πολλούς από αυτούς στο κράτος της, αφού είχαν εκδιωχθεί από τη ρωσική επικράτεια, και τους διέθεσε σε διάφορες επαρχίες με την υποχρέωση να εγκαταστήσουν τους νέους κατοίκους της άτυχης αυτής χώρας, οι Μουσουλμάνοι. Στο Δεμίρ Ισσάρ ήρθαν περίπου 500, οι οποίοι μετά από λίγες ημέρες διαμοιράστηκαν στις γύρω κώμες, παίρνοντας δωρεάν κατοικίες και γη για καλλιέργεια. Οι περισσότεροι τότε πέθαναν από ασθένειες, αλλά αργότερα η κυβέρνηση, επιβάλλοντας νέο φόρο για το σκοπό αυτό, τους έχτισε σπίτια στο Δεμίρ Ισσάρ, στο κάτω μέρος του αριστερού λόφου της χαράδρας, και εκεί εγκαταστάθηκαν γύρω στις 50 οικογένειες. Είναι φιλόπονοι και δραστήριοι, εντελώς διαφορετικοί από τους Τούρκους, ασχολούνται όλοι με τη γεωργία, καλλιεργώντας τις καλύτερες γαίες γύρω από την κωμόπολη, που πριν προορίζονταν για βοσκή ζώων στις κώμες, τις οποίες η τουρκική κυβέρνηση τους έδωσε. Σχεδόν όλοι είναι ευκατάστατοι, έχουν πλουτίσει από τη γεωργία και τις κλοπές, που ως τέχνη συνήθως επιδίδονται με μεγάλη τόλμη και ελευθερία, διότι οι ραγιάδες μπορούν να δικαστούν δίκαια αν είναι Μουσουλμάνοι; Οι άνδρες είναι εύσωμοι, σχεδόν πάντα φορούν σιδερένια ρούχα, είναι έμπειροι ιππείς. Οι γυναίκες τους, που τώρα μόνο από τις Τουρκάλες έχουν μάθει να κρύβουν τα πρόσωπά τους κάτω από το φερετζέ και το γιασμακί, είναι όμορφες, λευκές, με μεγάλα μάτια και επιμελούνται με δεξιοτεχνία και φιλοπονία τη δουλειά στο σπίτι, δηλαδή την υφαντική, τη ραπτική και την σανδαλοποιία. Τα ελαφριά σανδάλια των ανδρών τους κατασκευάζονται μόνο από αυτές, που αγοράζουν μόνο την υπόλοιπη δουλειά.
Οι άνδρες είναι επίσης οπλοποιοί και αμαξοποιοί, και οι άμαξες που κατασκευάζουν είναι πολύ καλύτερα φτιαγμένες από τις των Βουλγάρων χωρικών. Όλοι είναι αγράμματοι, μόνο από την πρόσφατη στενή ανάμειξη με τους Τούρκους έχουν μάθει να εκτελούν τα καθήκοντα του Μουσουλμάνου. Τα παιδιά τους, όμως, έχουν αρχίσει να πηγαίνουν στα τουρκικά σχολεία. Μιλούν τη γλώσσα των Κιρκάσιων, ενώ οι άνδρες μόνο μαθαίνουν να μιλούν και τουρκικά, αλλά όχι καθαρά, πολύ χειρότερα από όσο συνήθως οι Ευρωπαίοι μαθαίνουν τη δική τους γλώσσα. Λόγω της ισότητας που έχουν με τους Τούρκους, της βαρβαρότητάς τους και της κλοπής, την οποία μικροί και μεγάλοι ασκούν ελεύθερα, οι νεαροί κάτοικοι της κωμόπολης είναι ιδιαίτερα ενοχλητικοί και για τους Έλληνες κατοίκους της αλλά και για τους Βουλγάρους των γύρω χωριών.
Οι Τσιγγάνοι ή Γύφτοι που συναντώνται σε πολλές περιοχές της Τουρκίας βρίσκονται και στο Δεμίρ Ισσάρ. Εδώ οι μεν είναι Μωαμεθανοί, όταν οι Γύφτοι έχουν θρησκεία, οι δε Χριστιανοί. Οι πρώτοι κατοικούν αναμεμιγμένοι με τους Τούρκους, εξυπηρετώντας τους είτε ασχολούμενοι με σιδηρουργία είτε δουλεύοντας στα τσιφλίκια ως αλωνιστές κ.λπ., είτε ως χαλάτσηδες. Οι δεύτεροι κατοικούν λίγο πιο πάνω από τη συνοικία των Ελλήνων, αποτελώντας μια εντελώς ξεχωριστή συνοικία, σχεδόν όλοι τους μυλωθροί ή σιδηρουργοί. Οι πρώτοι έχουν μιμηθεί αρκετά τα ήθη των Τούρκων, αλλά οι γυναίκες τους δεν κρύβονται. Ενώ δεν τους μιμούνται, είναι όπως οι γνήσιοι Γύφτοι, όμοιοι με τους Χριστιανούς ομοεθνείς τους, αλλά οι γυναίκες τους σχεδόν πάντα είναι άσεμνα διεφθαρμένες. Στη μορφή δεν είναι άσχημοι, αλλά είναι μελαχροινοί, άνδρες και γυναίκες. Μιλούν κυρίως τη γλώσσα των Γύφτων (που λέγονται "Γιούφτοι", κάτι σαν το γαλλικό "Gypses"). Σημειώνονται εδώ μερικές λέξεις της: μαρό ψωμί, μασγιὸ ψάρι, πανί νερό, μόλ κρασί, τατὸ ζεστό, σιντρό κρύο, μπακογιό κολλούρα, ναναι ὄχι, ἀκατκάσε ἐδῶ, σόσκε τί κάνεις; έλα καρὶ ἡ έλα κανά ἔλα ἐδώ, σκομπορλιὰν τόσους παράδες, ἀτζιπ πάντς παρὰ ἀπὸ πέντε παράδες, vásche σήκου, νακαμό δὲν θέλω, γαν τελάρα γαϊδούρα, πὲρ περιπάτει, ναναι ὀβολὸς δὲν ἔχω παρᾶν (οὐδ᾽ ὀβαλόν), πικάστης ἥμιου, ἀσὲ κοράσιον, μπαλό χοίρος, τσοκάὶ σκύλος, λαγγό χωλός.
Αριθμούν έτσι: 1 - ἐν, 2 - ντοὺς, 3 - τοὶν, 4 - στὰρ, 5 - πάντς, 6 - chèφ, 7 - ἐφτὰ, 8 - ὀχτώ, 9 - ἐν τὰ, 10 - dische, 20 - bische. Οι Έλληνες τους λένε Γύφτους, οι Τούρκοι Τσεγγενέ (δεν μοιάζει με το ινδικό Tsandala). Οι Έλληνες λένε τους ομοεθνείς τους που ασχολούνται με τη γανωτική σκηνίδα Τσιγγατάριδες, ενώ οι Βούλγαροι τους λένε guptin'. Οι Τούρκοι, όμως, τους αποκαλούν και Kuptis, Kuptian (το ίδιο με το Κόπτης, Γύφτος).
Αλλά αυτοί οι παράξενοι άνθρωποι αποκαλούν τον εαυτό τους Ρώμ! Είναι δειλοί, δειλότατοι, ταπεινοί δούλοι και πολύ υποκλινόμενοι (λέμε «φοβάται σαν το Γύφτο»). Τρέμουν και οδύρονται και αν χάσουν κάτι ή δεν μπορούν να το πάρουν (λέμε αυτός είναι Γύφτος, με υπερβολική φειδώ). Δεν είναι δόλιοι, είναι πολύ περισσότερο επιμελείς και ευχάριστοι από τους Βουλγάρους, ήμεροι και ευάγωγοι. Οι Χριστιανοί από αυτούς συχνά πηγαίνουν στην εκκλησία, οι Τουρκόγυφτοι δεν πάνε στο τζαμί. Εκτελούν τα τυπικά καθήκοντα του Χριστιανού. Οι γυναίκες τους με ευλάβεια και φόβο τηρούν τις τρεις ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Ζουν οικογενειακή ζωή, με την οποία αποδεικνύονται χρηστοί.
Μέχρι τώρα γράμματα δεν έμαθαν ποτέ. Από κάποιον όμως άρχισαν να στέλνουν τα παιδιά τους στο ελληνικό δημοτικό σχολείο. Σχετίζονται πολύ με τους Έλληνες, αλλά στέλνουν τα κορίτσια τους ως υπηρέτριες και στα τουρκικά χαρέμια. Θεωρούνται εντελώς ως τα πιο ακάθαρτα μέλη της κοινωνίας, χωρίς όμως να μισούνται. Κανείς δεν υπάρχει που να ενδιαφέρεται για την βελτίωση της κατάστασής τους. Είναι εντελώς αβλαβείς και ζουν ειρηνικά με όλους.
Το κύριο μέρος του οικισμού του Δεμίρ Ισσάρ, το οποίο διανοητικά υπερτερεί του πληθυσμιακά κυρίαρχου τουρκικού και αποτελεί το πιο ενεργητικό και ζωτικό κομμάτι της κοινωνίας, είναι το Ελληνικό. Όπως παντού το ελληνικό στοιχείο, και σε αυτή την κωμόπολη διακρίνεται ουσιαστικά από τα άλλα σε όλες τις σχέσεις της κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής, βαθμιαία απομακρυνόμενο από τον περιβάλλοντα βαρβαρισμό με την προσπάθεια για το καλό και τη γενναιότητα, με στόχο να φτάσει σε μια καλύτερη πνευματική κατάσταση. Αυτή η φιλοτιμία παρατηρείται ιδιαίτερα ενδόμυχα σε όλη τη γενιά των Ελλήνων, από την οποία και την κληρονόμησαν. Διότι, όπως είπαμε, οι Δεμίρ Ισσαρηνοί Έλληνες προέρχονται σχεδόν όλοι από τους πιο ελληνικούς Μελενίκους, των οποίων η ευφυΐα, η λεπτότητα στους τρόπους, η ζωντάνια και ενεργητικότητα, η φιλομάθεια και η φιλοτιμία είναι γνωστά. Ο Μελενίκος ήταν άλλοτε το μόνο ελληνικό και σημαντικό κέντρο της κοιλάδας του Στρυμόνα, οι Σέρρες τότε ήταν άσημες, ενώ οι Μελενίκιοι, των οποίων η καθαρότητα του ελληνισμού είναι προφανής, διακρίνονταν ως ευαίσθητοι και προοδευτικοί. ευπαίδευτοι, καλά ανατρεφόμενοι, μεγάλοι έμποροι, φιλομαθείς και φιλότιμοι. Οι γυναίκες των Μελενίκιων, που είναι οι μητέρες των σημερινών Δεμίρ Ισσαρηνών Ελλήνων, πάντα διακρίνονται για την ομορφιά τους, την ελληνική φυσιογνωμία τους, τη λαλιά τους, την οξύνοιά τους, τους ιδιαίτερα περιποιητικούς τρόπους τους και το φιλότεχνο και φιλεργατικό πνεύμα τους, το οποίο δημιουργεί μια όμορφη και αξιόλογη αρμονία με την πνευματική τους ευρυμάθεια. Στους Δεμίρ Ισσαρηνούς δεν μπορεί βέβαια κανείς να δει πλήρη ομοιότητα με τους Μελενίκιους, γιατί η φύση του τόπου είναι τελείως διαφορετική, όπως και η επιμειξία, και οι ασχολίες τους είναι σε πολλά σημεία διαφορετικές.
Η ελληνική γλώσσα στο Δεμίρ Ισσάρ έχει κάποιες ομοιότητες με την προφορά των Μελενίκιων, η οποία είναι πιο μαλακή, και αγαπά ιδιαίτερα τα υποκοριστικά με κατάληξη "-πουλο" (π.χ. ξυλόπουλο, ψωμόπουλο, γατόπουλο, αμπελόπουλο· το "μπ" προφέρεται ως μόνο "μ", χωρίς να ακούγεται το "γι"). Διαφέρει, ωστόσο, από τη Σερραϊκή διάλεκτο, με την οποία μοιράζεται πολλές τουρκικές λέξεις λόγω της συχνής επιμειξίας με τους Τούρκους, αν και δεν έχει τη χαρακτηριστική προφορά του "σ" ως "sch" όπως στη Σερραϊκή.
Είναι περίεργο ότι στη διάλεκτο των Μελενίκιων χρησιμοποιούνται λίγες βουλγαρικές λέξεις, και ακόμα λιγότερες στο Δεμίρ Ισσάρ. Αυτές οι λέξεις αφαιρούνται αμέσως και στις δύο κωμοπόλεις όταν η ομιλία γίνεται πιο καθαρή, και φαίνεται ότι προστέθηκαν μόνο λόγω της συχνής εμπορικής συναναστροφής με τους Βούλγαρους, όχι από επιμειξία με το βουλγαρικό έθνος. Έτσι, ο ξυλοκόπος στο Μελένικο, που είναι πάντα Βούλγαρος χωρικός, δεν είναι παράξενο αν ονομάζεται με το βουλγαρικό όνομα "δαρβάρης", και το σκάψιμο των αμπελώνων "πράschισμα", γιατί κυρίως Βούλγαροι είναι αυτοί που εργάζονται σε αυτό.
Γενικά, όμως, στο Δεμίρ Ισσάρ σπάνια χρησιμοποιούνται βουλγαρικές λέξεις, αν και συχνά ακούγονται τουρκικές λέξεις και ολόκληρες φράσεις, όπως το χαρακτηριστικό "εζάνουμ-ψυχή μου!" (αυτό και στο Μελένικο και στις Σέρρες). Παρ' όλα αυτά, η γλώσσα είναι καθαρά ελληνική, η οποία μάλιστα σταδιακά καθαρίζεται, καθώς τα γράμματα γίνονται κτήμα περισσότερων ανθρώπων. Στα παιδιά παρατηρείται κάποια φιλοτιμία σε αυτό, αφού το τρυφερό "μάνα!" αντικαταστάθηκε από το πιο κοινό "μητέρα", μόνο και μόνο επειδή θεωρήθηκε ευγενές ελληνικό, ενώ το άλλο θεωρήθηκε χυδαίο.
Όσον αφορά τη γλωσσική ομοιότητα, οι Δεμίρ Ισσαρηνοί δεν διαφέρουν πολύ από τους Μελενίκιους και στα υπόλοιπα. Είναι ζωηροί, όπως εκείνοι· ευφυείς, ενεργητικοί, χωρίς όμως να συμμετέχουν καθόλου στην πανουργία που είναι αρκετά συνηθισμένη στους Μελενίκιους, που τους έκανε τέτοιους η λιτότητα των πόρων τους λόγω της ξηρής και φτωχής γης τους και η αφέλεια των Βουλγάρων, με τους οποίους κάνουν τις συναλλαγές τους. Είναι πιο αξιοπρεπείς από εκείνους, επειδή...
Οι ασχολίες τους γίνονται σε μεγαλύτερο κύκλο λόγω της συχνής επαφής τους με τις Σέρρες και τη Θεσσαλονίκη. Η γη τους είναι πλούσια και μεγαλοπρεπής, ωστόσο είναι λιγότερο λεπτοί στους τρόπους και λιγότερο οξύνους. Λείπει, λόγω της διαφοράς του κλίματος, το τόσο ανθισμένο πρόσωπο που είναι χαρακτηριστικό των Μελενίκιων. Οι γυναίκες, όμως, διατηρούν πάντα τα χαρακτηριστικά τους, ιδιαίτερα τη φιλοτεχνία και τη φιλεργία, ενώ ταυτόχρονα αποβάλλουν το μετριόφρον και περιορισμένο πνεύμα που φαίνεται συνήθως στους Μελενίκιους με τα μικρούτσικα και καλούτσικα και τα "ψωμόπουλο" και "φαγόπουλο". Είναι ακούραστες οικοδέσποινες, στοργικές μητέρες, χρηστές σύζυγοι, αν και αμαθείς και με πολύ περιορισμένο κύκλο γνώσεων· θεοσεβείς, αλλά όχι πολύ δεισιδαίμονες.
Οι άνδρες ασχολούνται με ποικίλες εργασίες· είναι μικροέμποροι, πραγματευτές, μεταπράτες, κτηματίες, κηπουροί και λίγοι γεωργοί (οι τελευταίοι είναι κυρίως οι Βούλγαροι κάτοικοι που ζουν στα άκρα της τουρκικής συνοικίας του κάτω μαχαλά). Είναι τραπεζίτες, οι οποίοι έχουν πάντα καλό κέρδος, αφού οι φόροι ολόκληρης της επαρχίας εισπράττονται στο κυβερνητικό ταμείο του Δεμίρ Ισσάρ, αφού πρώτα τα διάφορα νομίσματα που συγκεντρώνονται από τους εισπράκτορες ανταλλάσσονται στο πιο συμφέρον γι' αυτούς νόμισμα από τους τραπεζίτες. Υπάρχουν διάφοροι τεχνίτες, όπως παπουτσήδες και ράφτες, οι οποίοι όμως είναι λίγοι και πολύ φτωχοί, γιατί οι πρώτοι ξέρουν να φτιάχνουν μόνο μερικά άθλια παπούτσια, που η νεολαία πια δεν φοράει, και δεν ήταν ποτέ δυνατόν να σκεφτούν να βελτιώσουν την τέχνη τους. Οι δεύτεροι, γιατί τα γυναικεία φορέματα οι γυναίκες έμαθαν πια να τα κόβουν και να τα ράβουν μόνες τους, ενώ οι περισσότεροι άνδρες που φορούν παντελόνια, τα ζητούν πλέον από τους φραγκοράφτες των Σερρών ή στο πανηγύρι των Σερρών.
Γενικά, με θλίψη παρατηρεί κανείς, όχι μόνο στο Δεμίρ Ισσάρ, αλλά και στις Σέρρες, και φυσικά και αλλού, ότι η ευημερία που υπήρχε κάποτε από τις χειροτεχνίες στους κατοίκους έχει σχεδόν εξαφανιστεί σήμερα. Τα άλλοτε εύπορα επαγγέλματα των ραφτών, των υφαντών, των αλατζατζήδων, των βαφέων, και των μπογιατζήδων έχουν σχεδόν εξαλειφθεί. Μόνο φτωχά και σχεδόν αόρατα λείψανα αυτών σώζονται εδώ κι εκεί. Δεν είναι, λοιπόν, παράδοξο που η φτώχεια έχει εξαπλωθεί στην εποχή μας, αφού ολόκληρες τάξεις της κοινωνίας έχουν στερηθεί την εργασία τους και δεν μπορούν να βρουν άλλη. Οι υπόλοιπες, παύοντας να διακοσμούνται με τα λιτά και όμορφα προϊόντα της εγχώριας τέχνης, ξοδεύουν τα χρήματά τους πολύ πιο αλόγιστα στα προϊόντα της ευρωπαϊκής βιομηχανίας και την ευτεχνία των φράγκων. Η στασιμότητα του εμπορίου, η μικρή και φθηνή εξαγωγή των προϊόντων της χώρας μας και η τελευταία σχετική αφορία των ετών δεν είναι παρά μία μόνο αιτία, η υλική καχεξία του τόπου, τουλάχιστον για τις πόλεις και τις κωμοπόλεις, δεν είναι η μοναδική αιτία και ίσως όχι η μεγαλύτερη. Όταν κανένα προϊόν δεν παράγεται εδώ, ή αν παράγεται, αυτό γίνεται είτε ατελώς είτε με τέχνη μεν, αλλά οι άνθρωποι δεν έχουν συνηθίσει να το εκτιμούν, οι παλιές τέχνες, οι οποίες παρείχαν την ενδυμασία στον κάτοικο, λιτή και άφθαρτη (ο αλατζάς είναι τέτοιος, αν μου συγχωρηθεί η υπερβολή), έχουν εκλείψει τώρα, και τα λίγα χρήματα που προέρχονται από το εμπόριο και τα προϊόντα του τόπου δαπανώνται στον ευρωπαϊκό ιματισμό, ο οποίος είναι ακριβός και φθείρεται εύκολα. Καμία βελτίωση της εγχώριας τέχνης, σύμφωνα με την πρόοδο της εποχής, δεν υπάρχει καν στη σκέψη, οπότε πώς είναι δυνατόν να προσδοκά κανείς την υλική ευημερία των κατοίκων, και μπορώ να πω και την πνευματική, διότι δεν είναι ανάγκη να λεχθεί ότι η υλική καχεξία επηρεάζει σημαντικά την πνευματική πρόοδο.
Όμως το ζήτημα είναι πολύ σημαντικό και, όπως ανέφερα παραπάνω, όταν μιλάμε για την αναγέννηση του τόπου μας και τον πολιτισμό της χώρας μας, δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η έλλειψη εγχώριας τέχνης και βιομηχανίας και οποιασδήποτε ζωντάνιας σε αυτήν, η μικρή εξαγωγή και η πολυτελής εισαγωγή δεν μπορούν να υποστηρίξουν τον πολιτισμό του τόπου, όσο κι αν λέμε ότι η πνευματική ανάπτυξη προχωράει. Δεν ξέρω, πραγματικά, τι θα πει ο απαιτητικός Ευρωπαίος για τον πολιτισμό μας, όταν μας δει να υστερούμε σε αυτή την πτυχή της προόδου σε σχέση με τους βάρβαρους Βούλγαρους, οι οποίοι ασκούν τόσο επιτυχημένα την εγχώρια τέχνη τους.
Από ό,τι είπα, καταλαβαίνω ότι με γενικότητες και απλούς λόγους δεν επιτυγχάνεται ο στόχος, και ότι πρέπει να γίνει ειδική μελέτη από αυτούς που μπορούν, εστιάζοντας σε ορισμένα σημεία, στα οποία πρέπει να δοθεί άμεση προσοχή. Αυτά τα σημεία είναι, κατά την άποψή μου, σημαντικά και νομίζω ότι σε κάποια από αυτά μπορεί γρήγορα να γίνει ησυχία. Εδώ θα πω ότι ένας τέτοιος σαφής και αυτόνομος στόχος επιδιώκεται με σταθερή εργασία και αρχικό σχέδιο, με βαθμιαία πραγμάτωση από τη Φιλελεήμονα Αδελφότητα στις Σέρρες. Ωστόσο, για αυτήν, θα πρέπει να λεχθούν περισσότερα αλλού. Επανέρχομαι στο θέμα μου.
Στο Δεμίρ Ισσάρ δεν συναντά κανείς σήμερα υλική καχεξία όπως αυτή που παρατηρείται παντού τώρα στη δική μας χώρα. Ωστόσο, μπορεί να ειπωθεί ότι είναι μια κοινότητα που διαθέτει υλικούς πόρους τόσο ώστε να διατηρούνται οι κάτοικοι στη θέση τους. Πριν από κάποια χρόνια, βεβαίως, ήταν σε καλύτερη κατάσταση, και με πόθο θυμάμαι την τότε ευθυμία των ανθρώπων, τις διασκεδάσεις τους, την ξέγνοιαστη ζωή τους, αλλά η κατάσταση εκείνη, που ήταν κοινή εκείνη την εποχή σε όλες τις δικές μας κοινότητες, έχει πλέον παρέλθει, καθώς ούτε ο Κριμαϊκός ούτε ο Αμερικανικός πόλεμος μπορούσαν να συνεχιστούν προς όφελός μας για πάντα. Η επιθυμία να επανέλθει μια τέτοια περίσταση ώστε να ευημερήσει η χώρα που έχει χάσει αρκετά από την παλιά της ευημερία, είναι μια ανόητη ευχή. Αντί για αυτή, οι σωστά σκεπτόμενοι πρέπει να ευχηθούν να στραφούμε σε ένα νέο δρόμο για την ανάπτυξη του τόπου μας, όπως ανέφερα παραπάνω.
Η ηθική κατάσταση της ελληνικής κοινότητας μπορώ να πω ότι είναι αρκετά καλή. Η οικογένεια είναι πάντα σωστή και η ανατροφή που δίνεται στα παιδιά, όσο μπορεί να θεωρηθεί μέσα στην αμάθεια των ανθρώπων, είναι καλή, με τον γονιό να φροντίζει να στείλει τα παιδιά του στο σχολείο. Όταν η οικογένεια είναι τέτοια, φυσικά και από την κοινωνία στο σύνολό της μπορεί κανείς να είναι ευχαριστημένος. Ωστόσο, ανέφερα παραπάνω ότι ως προς την καθαρότητα των ελληνικών τρόπων, η τουρκική αχρειότητα και τυραννία έχει κάποια επιβλαβή επίδραση, το οποίο δεν το αναφέρω ως κάτι πολύ σημαντικό, αλλά μάλλον ως άξιο σημείωσης, δείχνοντας πόσο μπορεί να μας βλάψει η προσέγγιση με τους Τούρκους. Για παράδειγμα, η τουρκική μουσική είναι η μόνη που ηχεί ευχάριστα στα αυτιά των Ελλήνων κατοίκων, και τα τουρκικά τραγούδια, τα οποία σημειωτέον ότι είναι πάντα ανήθικα, γίνονται αποδεκτά. Αυτό πιστεύω ότι παρατηρείται παντού όπου οι Τούρκοι είναι περισσότεροι. Η κατάχρηση του ρακιού έχει μεταδοθεί και σε κάποιους Έλληνες, ευτυχώς όχι σε πολλούς.
Παρακαλώ, μην πει κανείς ότι αναφέρομαι σε πολλά και ασήμαντα πράγματα. Σε μια τόσο μικρή κοινότητα, στην οποία όμως πρέπει να ριζώσει ο καθαρός Ελληνισμός, νομίζω ότι πρέπει να δίνουμε προσοχή και στα πιο μικρά, γιατί μόνο από την ενίσχυση και την ανάπτυξη κάποιων μικρών στοιχείων μπορούμε να ελπίζουμε να σχηματιστεί ένα υγιές σώμα. Διαφορετικά, δεν πρέπει να αποβλέπουμε σε τίποτα, αν ζητάμε μόνο τα μεγάλα, γιατί αυτά λείπουν εντελώς.
Ο χαρακτήρας της κοινωνίας αυτής, για την οποία αναφέρθηκα πιο πάνω, ευτυχώς παρατηρείται ότι είναι αρκετά προοδευτικός και εθνικός. Οι άνθρωποι είναι δεκτικοί, εύκολα ενθουσιάζονται για το καλό του τόπου τους, αισθάνονται την ανάγκη των γραμμάτων και όταν κάποιος τους καθοδηγεί, κάνουν ό,τι μπορούν για τη βελτίωσή τους. Δεν είναι ράθυμοι, αντίθετα είναι ενεργητικοί, με εξαίρεση μόνο αυτούς της κατώτερης τάξης, που δεν είναι τόσο ενεργητικοί. Κάποιοι, οι πιο εύποροι, έχουν λάβει και κάποια παιδεία, γι' αυτό και κατανοούν περισσότερα και είναι πιο φιλόμουσοι, και συμμετέχουν στα κοινά τους, τα οποία διαχειρίζονται πάντα με τιμιότητα, αν και χωρίς μεγάλη τάξη. Οι περισσότεροι δείχνουν έναν πιο απλό ενθουσιασμό για την πρόοδο της πατρίδας τους και συμμετέχουν στις κοινές τους φροντίδες με ζωηρό τρόπο.
Οπότε, γενικά μπορεί κανείς να εμπιστευτεί με σιγουριά ότι ο χαρακτήρας αυτός, αναπτυσσόμενος και ενδυναμούμενος, θα φέρει από μόνος του πρόοδο στην κοινωνία. Αυτή η φιλοτιμία και η ενεργητικότητα των κατοίκων ενίσχυσε αρκετά την ελληνική κοινότητα, ώστε αυτή, αν και λιγότερη σε αριθμό, να υπερισχύσει της τουρκικής, μεγάλο μέρος της οποίας σιγά σιγά εκδιώχθηκε (για να χρησιμοποιήσω την μητρική μου λέξη) και αποκαταστάθηκε σε αυτή την περιοχή που ήταν παλιότερα των Τούρκων (η περιοχή βαρές, που τώρα είναι έδρα της Ελληνικής κοινότητας). Η περιοχή που ήταν καθαρά τουρκική κωμόπολη μετατράπηκε σε ελληνική, που πλέον μπορεί σημαντικά να χρησιμοποιηθεί υπέρ του Ελληνισμού εδώ.
Μετά από αυτά, φυσικά, κανείς θα περίμενε την παράλληλη πρόοδο και στην εκπαίδευση της κοινωνίας μέσω των σχολείων. Αυτό είναι αληθές και σε αυτό θα προχωρήσω.
Το 1832 χτίστηκε ένα αλληλοδιδακτικό σχολείο, ευρύχωρο, στην αυλή της εκκλησίας, η οποία με άδεια του τότε ηγεμόνα του Δεμίρ Ισσάρ χτίστηκε το 1813 πάνω σε παλαιότερα ερείπια, και κατά το σχέδιο και το μέγεθος παραμένει ίδια όπως ήταν τότε. Η εκκλησία είχε αρκετά έσοδα (2-3 χιλιάδες γρόσια, κατά την τότε αξία των χρημάτων, ετησίως) για να χτιστεί το σχολείο. Ωστόσο, η δαπάνη ήταν μεγαλύτερη από αυτή που κάλυπταν τα έσοδα, και η πρόσθετη δαπάνη καλύφθηκε από τους επιτρόπους της κοινότητας, οι οποίοι λίγο αργότερα πληρώθηκαν από τα έσοδα της εκκλησίας. Πρώτος δάσκαλος ήταν ένας Μελενίκιος, με ετήσιο μισθό 600-1000 γρόσια. Το σχολείο περιλάμβανε 40-50 μαθητές, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν ηλικιωμένοι, έως 18 ετών. Διδάσκονταν τα κοινά γράμματα, όπως το Ψαλτήριον και άλλα. Μετά από τέσσερα χρόνια διδασκαλίας του, δίδαξε άλλος δάσκαλος από το Τερλίζι για πέντε χρόνια τα ίδια γράμματα. Παρόμοια κατάσταση συνεχίστηκε μέχρι το 1861, όταν ένας νέος από το Δεμίρ Ισσάρ, που είχε μάθει την αλληλοδιδακτική μέθοδο στις Σέρρες, την εισήγαγε στο σχολείο του Δεμίρ Ισσάρ και δίδαξε για τρία χρόνια. Μετά το θάνατό του, τον διαδέχθηκε ένας άλλος νέος από το Δεμίρ Ισσάρ, που είναι ακόμα δάσκαλος στο σχολείο, ο κ. Δανιήλ Δ. Τάκος. Και οι δύο τελευταίοι ήταν απόφοιτοι της ελληνικής σχολής του Δεμίρ Ισσάρ. Παράλληλα με το αλληλοδιδακτικό σχολείο, ιδρύθηκε το 1844 και ένα ελληνικό σχολείο. Πρώτος δάσκαλος ήταν επίσης ένας Μελενίκιος, που δίδαξε για τρία χρόνια, περιλαμβάνοντας περίπου 15 μαθητές. Μετά από αυτόν, δίδαξε ένας άλλος Μελενίκιος για τρία χρόνια. Μετά από αυτόν ήρθε ένας Ηπειρώτης από το Ζαγόρι, και ακολούθησαν διαδοχικά πέντε Ζαγορίσιοι Ηπειρώτες, με τον τελευταίο να είναι ο νυν δάσκαλος κ. Ιωάννης Δ. Ζήκος. Ανάμεσά τους υπηρέτησε και ένας από το Δεμίρ Ισσάρ μέχρι να συμφωνηθεί άλλος δάσκαλος, και στη συνέχεια για ολόκληρο το έτος. Το ελληνικό σχολείο επί των δύο Ηπειρωτών διδασκάλων, του κ. Αναστασίου Γ. Κώτσιου, υπό τον οποίο και ο γράφων διδάχθηκε, και του Μιχαήλ Δ. Γρατσίου, αποφοίτων της Ζωσιμαίας Σχολής υπό τη διεύθυνση του Αναστασίου Σακελλαρίου, βρισκόταν σε άριστη κατάσταση. Τότε, οι άνθρωποι ήταν πιο εύποροι, και υπό την καθοδήγησή τους εκπαιδεύτηκε όλη η σημερινή φιλότιμη και φιλόμουση νεολαία του Δεμίρ Ισσάρ. Οι μαθητές ήταν από 25 έως 30.
Και τα δύο σχολεία σήμερα περιλαμβάνουν το μεν δημοτικό γύρω στους 70 μαθητές, ενώ το ελληνικό 19, και βρίσκονται σε καλή κατάσταση. Το δημοτικό ή στοιχειώδες σχολείο, μετά την Πρώτη Σύνοδο των διδασκάλων που πραγματοποιήθηκε στις Σέρρες τον Οκτώβριο του 1873, στην οποία καθορίστηκαν νέες ιδέες για την οργάνωση των σχολείων και το σύστημα της δημοτικής εκπαίδευσης, οργανώθηκε σύμφωνα με τις βάσεις που τέθηκαν τότε για τη μεταρρύθμιση των σχολείων, υπό την επιμέλεια του νοήμονος νέου και ζωηρού πατριώτη, κ. Δανιήλ Τάκου. Έκτοτε, το σχολείο προχωράει πάντοτε σύμφωνα με την ίδια χαραγμένη οδό και βρίσκεται σε πολύ ικανοποιητική κατάσταση.
Το ελληνικό σχολείο επίσης αναδιοργανώθηκε σύμφωνα με τις βάσεις του παιδαγωγικού συστήματος υπό τον κ. Ζήκο, έναν νέο εύστροφο, αξιόλογο και εργατικό, και βρίσκεται επίσης σε καλή κατάσταση. Οι μαθητές και των δύο σχολείων δείχνουν ζωηρότητα και θερμό ζήλο για την ανάπτυξή τους. Τα πατριωτικά άσματα, τα οποία εισήχθησαν από το διδασκαλείο των Σερρών, τους ενθουσιάζουν και ενισχύουν το εθνικό τους φρόνημα, στο οποίο δίνεται ιδιαίτερη προσοχή. Αυτή η εκπαίδευση των παιδιών μεταδίδει ζωντάνια και στην υπόλοιπη κοινωνία, η οποία θερμαίνεται από τον νεανικό ζήλο των μαθητών και με κάποια ιδιαίτερη αγάπη προσβλέπει στη νέα γενιά.
Με μεγαλύτερη αγάπη και εκτίμηση μιλούν οι άνθρωποι και για τους διδασκάλους, οι οποίοι πλέον δεν έχουν την παλιά αντίληψη ότι οι δάσκαλοι δεν πρέπει να λαμβάνουν μέρος στον πολιτικό κύκλο της κοινωνίας. Αντίθετα, άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι ο δάσκαλος, ιδίως σε τέτοιες κοινότητες όπου λείπουν εντελώς οι λόγιοι και οι κάπως πιο μορφωμένοι, πρέπει να έχει πολύ ενεργό ρόλο στην συνολική κίνηση της κοινωνίας, η οποία έχει άμεση ανάγκη από οδηγούς και συμβούλους. Ειδικά στη νέα κατεύθυνση της κοινωνικής ζωής, που τείνει προς κάποιες προοδευτικές καινοτομίες, ο δάσκαλος δεν μπορεί παρά να είναι το κέντρο σχεδόν κάθε δραστηριότητας, ο οποίος με τις ομιλίες και τις προτροπές του μπορεί να συγκεντρώσει τα πιο ζωντανά στοιχεία του τόπου για ένα κοινό έργο.
Εδώ, ο άμβωνας της εκκλησίας και το βήμα του σχολείου είναι δύο κατάλληλα μέσα για τη διαφώτιση και την ενίσχυση του λαού.
Στα σχολεία αυτά φοιτούν μαζί με τα αγόρια και τα κορίτσια, φέτος 30, διότι δεν υπάρχει ιδιαίτερο παρθεναγωγείο και ποτέ δεν υπήρξε κάποια σκέψη για την ίδρυση ενός τέτοιου μέχρι τώρα. Ωστόσο, θα πρέπει να υπάρξει κάποια μέριμνα για αυτό το ζήτημα και πιστεύω ότι σύντομα θα ληφθούν οι απαραίτητες ενέργειες.
Και τα δύο σχολεία συντηρούνται από το κοινοτικό ταμείο. Αν και η Κοινότητα δεν έχει κάποιο σταθερό οργανισμό ούτε όσον αφορά την πρόνοια για τα κοινά, ούτε για την περιουσία της, γίνονται ωστόσο κοινές συνελεύσεις για αυτά τα ζητήματα και εκλέγονται αρχές κάθε χρόνο για την επιμέλεια των κοινών υποθέσεων, ενώ υπάρχει και κοινό ταμείο. Επειδή υπάρχει μόνο μία εκκλησία, η οποία βρίσκεται μέσα στην ελληνική συνοικία, τα έξοδά της είναι λίγα, αλλά τα έσοδά της επαρκή. Κάθε χρόνο, απομένουν τρεις χιλιάδες γρόσια από το παγκάρι, αφού καλυφθούν τα έξοδα για τη λειτουργία και τη διακόσμηση του ναού. Παλιότερα όμως, αποταμιευόταν μεγαλύτερο ποσό, το οποίο, αφού πληρωνόταν ο χαμηλός μισθός των πρώτων διδασκάλων, τα υπόλοιπα ποσά, μαζί με εκείνα από τα ενοίκια των εργαστηρίων, ιδιοκτησία της εκκλησίας, κατατίθεντο χωριστά και τοκίζονταν. Έτσι δημιουργήθηκε η πρώτη κοινή περιουσία για τη συντήρηση των σχολείων, η οποία αυξήθηκε βαθμιαία μέσω των τόκων σε τέτοιο βαθμό ώστε να συντηρούνται οι δάσκαλοι του ελληνικού και του δημοτικού σχολείου.
Τώρα, από τους τόκους αυτής της περιουσίας πληρώνονται αυτοί οι δύο, και από το περίσσευμα του παγκαριού ο βοηθός του δασκάλου του δημοτικού σχολείου, ο οποίος είναι και ψάλτης ταυτόχρονα. Φέτος, οι ετήσιοι μισθοί είναι οι εξής: ο δάσκαλος του ελληνικού σχολείου λαμβάνει 65 λίρες, ο διευθυντής του δημοτικού 40 λίρες, και ο βοηθός του 30 λίρες. Η περιουσία αυτή είναι δανεισμένη σε πολλούς από τους πολίτες και σύμφωνα με τα βιβλία του ταμείου ανέρχεται σε 300 χιλιάδες γρόσια! Από αυτά, θα έπρεπε να συγκεντρώνονται τόκοι τουλάχιστον 40 χιλιάδων γροσίων, σύμφωνα με τον συνηθισμένο τόκο. Δυστυχώς όμως, αυτό δεν συμβαίνει, διότι πολλά από τα κεφάλαια είναι χαμένα, καθώς οι οφειλέτες πτώχευσαν ή πέθαναν. Συγκεντρώνονται όμως τόκοι γύρω στις 15 χιλιάδες. Έτσι, μπορεί κάποιος να πει ότι τα τοκοφόρα κεφάλαια είναι μόνο περίπου 120 χιλιάδες. Τι συμβαίνει με τα υπόλοιπα; Κάποια από αυτά είναι εντελώς χαμένα, ενώ άλλα δεν έχουν εισπραχθεί, αν και δεν είναι χαμένα, είτε λόγω της δυστυχίας των ανθρώπων, είτε επειδή παραμελήθηκε η είσπραξή τους και λόγω άλλων αταξιών συσσωρεύτηκαν τόκοι (πενταπλάσιοι των κεφαλαίων), με αποτέλεσμα η αποπληρωμή τους να είναι πλέον αδύνατη. Ακόμα και από τα υπόλοιπα τοκοφόρα κεφάλαια, πολλά είναι δύσκολο να εισπραχθούν λόγω της δυστυχίας, και όχι λόγω κακής πίστης των οφειλετών.
Παρόλη όμως αυτή την αταξία στη διαχείριση της δημόσιας περιουσίας, οι πόροι της κοινότητας δεν είναι λίγοι. Θα μπορούσε να γίνει ακριβής εκκαθάριση των λογαριασμών και κατάταξη των χρήματων πρέπει να παραδοθούν με ασφάλεια στην κοινότητα, ώστε να επανέλθει μια σημαντική περιουσία που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί με διάφορους τρόπους. Σκέφτηκα πολλές φορές να παρουσιαστεί ένα οργανωτικό σχέδιο για το ταμείο, και πιστεύω ότι σύντομα αυτό θα πραγματοποιηθεί. Τότε, η κοινότητα θα έχει ένα ισχυρό μέσο για να προοδεύσει σε πολλά ζητήματα.
Το υπάρχον κοινοτικό ταμείο διαχειρίζεται κάθε χρόνο ο Έφορος του κοινού, ο οποίος εκλέγεται σε γενική συνέλευση. Μετά το τέλος της θητείας του, παραδίδει λογαριασμό ξανά σε γενική συνέλευση. Κάθε χρόνο εκλέγεται επίσης επίτροπος της εκκλησίας, διαχειριστής του παγκαριού και κοσμήτωρ της εκκλησίας. Οι συνελεύσεις πραγματοποιούνται στο οίκημα του αρχιερατικού επιτρόπου (το Δεμίρ Ίσσαρ είναι μία από τις τρεις επαρχίες του Μητροπολίτη Μελενίκου), ο οποίος προεδρεύει και τις συγκαλεί. Ωστόσο, δεν υπάρχει κανένας οργανωτικός κανονισμός για αυτές τις συνελεύσεις και παρόμοια ζητήματα. Δεν υπάρχει καμία άλλη αρχή, ούτε είναι περιζήτητες αυτές οι θέσεις. Αυτές οι συνελεύσεις συνήθως συγκαλούνται όταν υπάρχει κάποια διχόνοια στην κοινότητα, κάτι που, όπως είναι γνωστό, δεν είναι σπάνιο στις ελληνικές κοινότητες.
Εκτός από αυτόν τον κοινοτικό οργανισμό, που, αν και χωρίς κάποιο σύνταγμα, εξυπηρετεί την πρόοδο της κοινωνίας, υπάρχει και ένας άλλος οργανισμός, η Φιλοπροοδευτική Αδελφότητα, που δημιουργήθηκε με τον ίδιο σκοπό. Τον Ιανουάριο του 1874 ιδρύθηκε η Φιλοπρόοδος Αδελφότητα με τον διπλό σκοπό να προωθηθεί και να προστατευτεί η εκπαίδευση του λαού στο Δεμίρ Ίσσαρ, και, αν είναι δυνατόν, και στα γύρω χωριά, και δεύτερον, να ληφθεί κάποια μέριμνα για τους φτωχούς κρατούμενους στις φυλακές. Πάντα θυμάμαι με χαρά και ευχάριστες εντυπώσεις πώς τότε οι άνθρωποι, με κάποια δραστήρια ενέργεια και ενθουσιώδη προτροπή, αποδέχονταν τη νέα αυτή ιδέα, πώς πρόθυμα δέχονταν να προσφέρουν το μικρό τους ποσό στη κοινή εισφορά.
Λιγότερο όμως με ενδιαφέρει αυτό, και περισσότερο η ζωηρότητα και η φρεσκάδα των ανθρώπων όταν άκουγαν την αναπτυσσόμενη με τον πιο πρακτικό και κατάλληλο τρόπο την ιδέα ότι όλοι είμαστε αδέλφια και ισότιμα παιδιά της πατρίδας, ότι ο καθένας πρέπει να γνωρίζει ότι ακόμα και η μικρότερη συνεισφορά του για την πατρίδα είναι σημαντική, ότι ο καθένας πρέπει να έχει υπόψη του ότι μπορεί να συμβάλει στην πατρίδα του με το μυαλό του, με την εμπειρία του, με τον λόγο του, ή ακόμα και μόνο με την ειλικρινή αίσθηση και την καθαρή του καρδιά, ότι ο καθένας έχει καθήκοντα προς την πατρίδα και κάποιο δικαίωμα στην άσκησή τους. Φαινόταν ότι ένα ζωογόνο πνεύμα γεννιόταν στον λαό από αυτά τα λόγια, και κάποια ζωηρή τάση για κοινή συνεργασία. Ο κύριος σκοπός για τη σύσταση της Αδελφότητας θεωρήθηκε, και ήταν αρχικά αρκετά σημαντικός, η όσο το δυνατόν πιο πρακτική εκπαίδευση του λαού, κάθε άνθρωπος πρέπει να αγαπά θερμά την ελεύθερη ανάπτυξή του και τη δράση του. Ο καθένας πρέπει να σέβεται τη θέση του άλλου και να μην κάνει κατάχρηση της δικής του θέσης. Δεν πρέπει ποτέ να αποφεύγει να συνεισφέρει, έστω και κάτι μικρό ή ελάχιστο, είτε με λόγια είτε με έργα, για την πρόοδο της πατρίδας του. Τα αποτελέσματα αυτών των προσπαθειών γρήγορα έγιναν εμφανή. Ενώ δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στην κοινή φροντίδα, μέσω του τακτικού οργανισμού της Αδελφότητας έγινε αισθητή η ανάγκη για κάτι παρόμοιο και σε άλλους τομείς. Ταυτόχρονα, άρχισαν να συγκεντρώνονται κάποια χρηματικά κεφάλαια από συνδρομές και δωρεές για να εξυπηρετήσουν τον σκοπό της Αδελφότητας. Έτσι προχώρησε η εργασία κατά το πρώτο έτος, και στο μέλλον θα προχωρήσει πιο σκοπιμότερα και οριστικότερα, καθώς κατά το τρέχον έτος, λόγω κάποιας ανωμαλίας στη διοίκηση, έγιναν λιγότερα από όσα έπρεπε.
Στο μέλλον, η σκέψη ήταν ότι η Αδελφότητα θα ωφελήσει την κοινότητα αν ιδρύσει ένα νηπιαγωγείο, και αν αυτό, όπως ελπίζω, πραγματοποιηθεί, σίγουρα θα επιτευχθεί ένας πολύ καλός και θετικός στόχος. Η παραπάνω κάπως λεπτομερής έκθεση της κατάστασης της κωμόπολης Δεμίρ Ίσσαρ πιστεύω ότι δίνει τις κύριες αφορμές για την όσο το δυνατόν πιο ακριβή γνώση αυτής, η οποία είναι αρκετά ενδιαφέρουσα, αν, όπως ανέφερα, δεν θεωρούμε περιττό να φροντίσουμε και να ενισχύσουμε κάθε αγαθό στοιχείο εθνικής σημασίας που βρίσκεται εκεί.
Ενώ αυτή η ελληνική κοινότητα μας δείχνει κάποια ζωή και αυτόνομη δράση και τείνει προς έναν προοδευτικό δρόμο μέσω της καλλιέργειας του πνεύματος και της σταδιακής εθνικής της διαμόρφωσης, από την άλλη πλευρά, σε μια άλλη εκδοχή της κοινωνικής μας προόδου, φαίνεται να έχει κάποια αξία λόγω της φύσης της, για την οποία δεν πρέπει να περιμένουμε κάτι εξαιρετικό, αλλά μόνο χρήσιμο, καθώς και λόγω της περιοχής που κατοικεί. Σημείωσα ότι είναι απόλυτα απαραίτητο να συμβαδίζει η πρόοδος του πνεύματος με την πρόοδο του σώματος, δηλαδή η πρόοδος της κοινότητας στο σχολείο της τοπικής τέχνης και βιομηχανίας, χωρίς την οποία, από μια άποψη του πολιτισμού μας, θα παρουσιάζουμε μόνο μια σκοτεινή σκιά και θα διατηρούμε πάντα την υλική μας αδυναμία, η οποία, όπως δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί, ουσιαστικά επηρεάζει και την πνευματική μας πρόοδο. Το Δεμίρ Ίσσαρ έχει κάποια φυσικά πλεονεκτήματα, μέσω των οποίων μπορεί να αναπτυχθεί σε σημαντικό βαθμό η υλική του ευημερία, και με αυτήν μπορεί να ελπίζει κανείς σε πολλά πράγματα στο μέλλον, τα οποία όμως δεν είναι σκόπιμο να αναφερθούν τώρα.
Δεν είναι λοιπόν δυνατόν να δοθεί μεγαλύτερη προσοχή και να γίνουν πρακτικές ενέργειες προς αυτή την κατεύθυνση; Για παράδειγμα, πόσο διαφορετική θα ήταν η εικόνα της κωμόπολης, αν και η κατώτερη τάξη, που τώρα πεινά, στραφεί προς έναν ανταγωνισμό, στον οποίο σίγουρα θα νικήσει, όπως η βυρσοδεψία των Τούρκων, που μπορεί να θρέψει 50 οικογένειες, τότε η κατάστασή της θα βελτιωθεί. Αν, επίσης, χτιζόταν ένας μόνο κλίβανος για την κατασκευή σιδήρου από την άφθονη σιδηρούχα άμμο του ποταμού – όπως οι Βούλγαροι έχουν τώρα ατελέστατους κλιβάνους ανωτέρως του Δεμίρ Ίσσάρ – και αν κατασκευαζόταν ένα μόνο χωνευτήριο, πόσος πλούτος θα εισέρρεε στην κοινότητα εκείνη;
Το ποτάμι έχει άφθονο νερό. Δεν θα ήταν δυνατό να κινηθούν απλές μηχανές για το κτύπημα τοπικών υφασμάτων, όπως κινούνται τώρα οι αλευρόμυλοι, οι οποίοι έχουν κατασκευαστεί χωρίς την παραμικρή τέχνη; Επίσης, θα προωθούσε την ευημερία της κοινωνίας, αν οι όμορφοι, χρωματιστοί και ποικιλμένοι μάλλινοι τάπητες, που κατασκευάζονται από τις γυναίκες με τους συνήθεις αργαλειούς, γίνονταν πιο γνωστοί και εκτιμούνταν περισσότερο, γιατί είναι άξιοι εκτίμησης. Μήπως δεν είναι εύκολο να κινηθεί η κατασκευή κοινών υφασμάτων, τα οποία οι Βούλγαροι έχουν τόσο μεγάλη ικανότητα να κατασκευάζουν;
Όμως, πώς μπορεί να γίνει αυτή η ενέργεια ή μάλλον πώς να ξεκινήσει; Δεν εννοώ ότι είναι δυνατόν να απαντήσω αμέσως σε αυτά τα ερωτήματα και να δώσω λύση για όλα, ούτε ότι, ακόμα και αν γίνει αμέσως, η υλοποίηση θα ακολουθήσει γρήγορα. Σημείωσα όμως τα παραπάνω για δύο λόγους. Πρώτον, για να συμπληρώσω μια ακριβή εικόνα της κατάστασης και της σημασίας της κωμόπολης αυτής από κάθε άποψη προόδου, και δεύτερον, γιατί πιστεύω ότι αν δοθεί κάποια προσοχή από έξω για την ενίσχυση και ενθάρρυνση της εσωτερικής ενεργητικότητας, μπορεί να γίνει κάτι και από αυτή την άποψη.
Αν, για παράδειγμα, σταλεί μια κατάλληλη νηπιαγωγός από την Αθήνα, της οποίας το μεγαλύτερο μέρος του μισθού θα πληρώνει η κοινότητα, δεν αμφιβάλλω ότι θα δοθεί ιδιαίτερη ζωντάνια στη γυναικεία χειροτεχνία, που είναι αρκετά προσοδοφόρα. Μετά από αυτό, δεν αμφιβάλλω καθόλου ότι θα ακολουθήσει και άλλη προοδευτική ενέργεια. Αλλά τότε θα τεθεί μια αρχή, η οποία σίγουρα θα αποτελέσει το θεμέλιο κάποιας οικοδόμησης. Ας γίνει λοιπόν αυτό πρώτα, και τότε θα είμαστε σε θέση να είμαστε πιο αισιόδοξοι για το μέλλον.
Ίσως αύριο να είναι καλύτερα.
