Άγιος Μακάριος Μητροπολίτης Μόσχας, 30 Δεκεμβρίου

Ο Άγιος Μακάριος (Ρωσικά: Мака́рий, λατινογραφή: Makary· 1482 – 12 Ιανουαρίου 1563) ήταν Μητροπολίτης Μόσχας και πάσης Ρωσίας από το 1542 έως το 1563. Υπήρξε ο δέκατος μητροπολίτης της Μόσχας που διορίστηκε χωρίς την έγκριση του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, όπως ήταν το σύνηθες.

Πρώιμη ζωή και έργο στον Μηναίο

Ο Μακάριος γεννήθηκε στην περιοχή γύρω από τη Μόσχα. Τα ονόματα των γονέων του (τουλάχιστον τα μοναχικά της μητέρας του) είναι γνωστά, καθώς αφιέρωσε το «Μεγάλο Αναγνώστη Μηναίο» σε αυτούς. Το κοσμικό του όνομα πιστεύεται ότι ήταν Μιχαήλ.

Στα τέλη του 15ου αιώνα, ο Μακάριος έγινε μοναχός στη Μονή του Αγίου Παφνούτιου στο Μπορόβσκ, όπου υπηρέτησε ως αναγνώστης, υποδιάκονος, διάκονος και ιερέας. Εκεί απέκτησε την τέχνη της αγιογραφίας. Γνωστός ως σταθερός υποστηρικτής του Ιωσήφ Βολότσκυ και των μαθητών του, ήταν εξέχων Ρώσος κληρικός, συγγραφέας και αγιογράφος.

Εικόνα έργου άγνωστου καλλιτέχνη τέλους 19ου — αρχών 20ου αιώνα. Κρατικό Μουσείο Ιστορίας της Θρησκείας της Ρωσίας.

Το 1523, ο Μητροπολίτης Δανιήλ προήγαγε τον Μακάριο σε αρχιμανδρίτη μοναστηριού στο Μοζάισκ. Εκεί ο Μακάριος γνωρίστηκε με τον Μέγα Πρίγκιπα της Μόσχας, Βασίλειο Γ΄. Ήταν ένας από τους λίγους κληρικούς που υποστήριξαν το διαζύγιο του Βασιλείου Γ΄ από την άτεκνη Σολομονία Σαμπούροβα και ευλόγησαν τον δεύτερο γάμο του με την Ελένη Γκλίνσκαγια.

Το 1526, ο Μακάριος διορίστηκε Αρχιεπίσκοπος του Νόβγκοροντ, όπου προώθησε φιλομοσχοβίτικες πολιτικές. Το 1533 και πάλι το 1535, έστειλε τον μοναχό Ηλία και άλλους για ιεραποστολικό έργο στους Φιννο-Ουγγρικούς πληθυσμούς κατά μήκος του ποταμού Νέβα, στις λίμνες Λάντογκα και Ονέγκα και στη Χερσόνησο Κόλα. (Ο διάδοχός του στον Νόβγκοροντ, Θεοδόσιος, έστειλε ιεραποστόλους στην ίδια περιοχή μία δεκαετία αργότερα.)

Το 1541, ο Μακάριος και οι συνεργάτες του ολοκλήρωσαν την πρώτη έκδοση του μεγάλου τους έργου, του «Μεγάλου Αναγνώστη Μηναίου» (ρωσικά: Вели́кие Мине́и-Че́тии). Αυτή η συλλογή βίων Ρώσων αγίων περιλάμβανε 12 τόμους, ταξινομημένους κατά μήνα. Στον Μακάριο αποδίδεται επίσης η έναρξη του έργου «Βιβλίον των Βαθμών» (Степенная Книга), που ανίχνευε τη γενεαλογία του Ιβάν του Τρομερού μέχρι έναν φανταστικό αδελφό του Καίσαρα Αυγούστου, τον Προύσο.

Λέγεται επίσης ότι ο Μακάριος αγιογράφησε τις εικόνες του μικρού τέμπλου του Καθεδρικού της Αγίας Σοφίας στον Νόβγκοροντ.

Μητροπολίτης Μόσχας και πάσης Ρωσίας

Με την υποστήριξη του ισχυρού πρίγκιπα Αντρέι Σούισκι, ο Μακάριος εξελέγη Μητροπολίτης Μόσχας και πάσης Ρωσίας στις 16 Μαρτίου 1542. Κατά την ανηλικιότητα του Ιβάν Δ΄ και την αντιβασιλεία των Σούισκι, οι σχέσεις του Μακαρίου με τη Βοϊάρικη Δούμα σταδιακά επιδεινώθηκαν, εξαιτίας της διαρκούς «θλίψεώς» του για την ατίμωση αυλικών και εκκλησιαστικών αξιωματούχων. Η ανεξάρτητη στάση του προκάλεσε αρκετές απόπειρες απομάκρυνσής του. Το καλοκαίρι του 1544, ο Μακάριος διέφυγε βέβαιο θάνατο από τη φωτιά που ξέσπασε στο Κρεμλίνο της Μόσχας. Τρία χρόνια αργότερα, συμμετείχε στην απομάκρυνση των συγγενών της μητέρας του Ιβάν, των Γκλίνσκι, από την κυβέρνηση της Ρωσίας.

Καθώς έγινε ένας από τους πιο στενούς συμβούλους του Ιβάν του Τρομερού, ο Μακάριος οργάνωσε την στέψη του στις 16 Ιανουαρίου 1547. Την ίδια χρονιά, ευλόγησε τον γάμο του τσάρου με την Αναστασία Ζαχαρίνα-Γιουρίεβα. Ο Μακάριος υπήρξε ενεργός συμμετέχων στα ζέμσκι σόμπορ (εκκλησιαστικές και κοσμικές συνελεύσεις) του 1547, 1549 και 1550, προωθώντας τη συμφιλίωση μεταξύ των αντίπαλων ομάδων βογιάρων.

Στη σύνοδο του 1542, ο Μακάριος πέτυχε τον αφορισμό του Ισαάκ Σομπάκα (αρχιμανδρίτη της Μονής Τσούντοβ), συνεργάτη του Μαξίμου του Έλληνα. Παράδοξο είναι ότι αργότερα ο Μακάριος αλληλογραφούσε με τον εξόριστο Μάξιμο τον Έλληνα και περιέλαβε μερικά από τα δοκίμιά του στο «Μεγάλο Αναγνώστη Μηναίο», απορρίπτοντας όμως τις εκκλήσεις του για συγχώρηση. Κατά τις συνόδους Στόγκλαβ και άλλες αντίστοιχες (γνωστές στη ρωσική ιστοριογραφία ως «σύνοδοι του Μακαρίου»), ο Μακάριος προχώρησε στην αγιοκατάταξη 39 πανρωσικών αγίων. Το 1551, ο Μακάριος (μαζί με τον τσάρο) συγκάλεσε τη λεγόμενη Σύνοδο Στόγκλαβ. Ευλόγησε επίσης τον ρωσικό στρατό πριν από την εκστρατεία του κατά της Καζάν το 1552.

Κατά την εκστρατεία του Ιβάν στην Καζάν το 1559, ο Μακάριος παρέμεινε στη Μόσχα για να «προστατεύσει το τσαρικό κράτος», αναλαμβάνοντας προσωρινά τη διακυβέρνηση. Το 1552 και 1554, ο Μακάριος ολοκλήρωσε τη δεύτερη και τρίτη έκδοση του «Μεγάλου Αναγνώστη Μηναίου». Στις εκκλησιαστικές συνόδους των ετών 1553-1555, υποστήριξε κατηγορίες για αίρεση κατά του γιου ενός βογιάρου, Ματθαίου Μπασκίν, του σταρέτς Αρτέμιου και του μοναχού Θεοδοσίου Κοσούι. Ωστόσο, υπερασπίστηκε τον Σιλβέστρο, μοναχό του Καθεδρικού του Ευαγγελισμού στο Κρεμλίνο της Μόσχας, ο οποίος είχε κατηγορηθεί από τον γραμματέα Ιβάν Βισκοβάτι για αντικανονική τοιχογραφία στον ίδιο καθεδρικό.

Όταν ο τσάρος έλειπε από τη Μόσχα, ο Μακάριος αναλάμβανε διπλωματικές διαπραγματεύσεις και την αποστολή αγγελιοφόρων στο εξωτερικό. Με τη δική του συμβολή ολοκληρώθηκε η αγιογράφηση του Καθεδρικού του Αγίου Βασιλείου και της Χρυσής Αίθουσας του Κρεμλίνου. Συμμετείχε επίσης στη σύνταξη της «Χρονικογραφίας της Αρχής του Τσαρισμού του Τσάρου και Μεγάλου Πρίγκιπα Ιβάν Βασίλιεβιτς», δηλαδή της επίσημης χρονικογραφίας της βασιλείας του Ιβάν του Τρομερού, καθώς και του «Βασιλικού Βιβλίου», ενός εικονογραφημένου χειρογράφου για τη βασιλεία και τις πολιτικές του Ιβάν.

Τελευταία χρόνια

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Μακάριος αποσύρθηκε από τις κρατικές υποθέσεις. Επίβλεψε τη δημιουργία του Βιβλίου των Βαθμίδων (Stepennaya kniga), υποστήριξε τη βιβλιοεκτύπωση του Ιβάν Φιοντόροφ και ανακαίνισε εικόνες. Ο Μητροπολίτης Μακάριος πέθανε στις 12 Ιανουαρίου 1563 και ετάφη στον Καθεδρικό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κρεμλίνο της Μόσχας.

Μετά τον θάνατό του, γράφτηκαν ο βίος του και το έργο Διήγησις περί των Εσχάτων Ημερών του Μητροπολίτου Μακαρίου. Ο Μακάριος αγιοποιήθηκε από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία το 1988 (ωστόσο, το όνομά του εμφανίζεται σε καταλόγους αγίων ήδη από τον 18ο αιώνα). Η εικόνα του βρίσκεται σε κόγχη πάνω από την αψίδα της εισόδου του Ρωσικού Κρατικού Αρχείου Αρχαίων Εγγράφων στη Μόσχα.

Λειτουργικά κείμενα

Τροπάριον – Ήχος δ΄

Εν αληθεία, φανερώθης τῷ ποιμνίῳ σου κανὼν πίστεως, / εικόνα ταπεινώσεως καὶ διδάσκαλος νηστείας· / ἡ ταπεινότητά σου σε ὑψωσεν· / ἡ πτωχεία σου σε ἐπλούτησεν. / Ιεράρχα Πατέρες Μακάριε, / πρέσβευε Χριστῷ τῷ Θεῷ, / ἵνα σωθῶσιν αἱ ψυχαί ἡμῶν.